زهرا کشوری
خبرنگار
صنایع دستی ایران به‌رغم همه پتانسیل‌ها در چند دهه اخیر نتوانسته است نقشی مؤثر و واقعی در درآمد ناخالص ملی داشته باشد. دولت‌ها در هر دوره نقش جدیدی را به صنایع دستی ایران واگذار می‌کنند اما بستر لازم را برای نقش‌آفرینی آن به وجود نمی‌آورند. متولی اصلی بسترسازی صنایع دستی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است اما دولت‌ها نگاه گسترده‌تری به نقش صنایع دستی دارند. در کنار وزارت میراث فرهنگی، بخش هایی همچون سازمان جنگل‌ها، منابع طبیعی و آبخیزداری و سازمان حفاطت محیط زیست کشور هم گسترش صنایع دستی را یکی از راه‌های حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی می‌دانند. در بسیاری از روستاها احیای صنایع دستی راهی برای جلوگیری از تخریب بیشتر محیط زیست است. در نگاهی کلی صنایع دستی و احیای آن در این روستاها نقش مؤثرتری از گردشگری و راهکارهای دیگر در ایجاد شغل داشته اما بازاری برای درآمد دائمی جوامع محلی ایجاد نشده است. صنعتکاران روستایی در حوزه صنایع دستی بارها در گفت‌و‌گو با روزنامه ایران اعلام کرده‌اند که بازاری برای فروش تولیدات خود ندارند. چشم آنها در تمام سال به نمایشگاه‌های سالانه تهران در خیابان سئول است. کرونا در یک‌سال گذشته این دریچه را هم از آنها گرفت تا زخم هنرمندان صنایع دستی در روز جهانی صنایع دستی عمیق‌تر شود.
فریدون میرزالو، مدیرکل اسبق حمایت از تولید صنایع دستی کشور در گفت‌و‌گو با «ایران» اعتقاد دارد این خرده‌فروشی‌ها به درآمد پایداری برای جامعه روستایی منجر نمی‌شود، بنابراین نمی‌تواند به هدف اولیه خود که حفاظت از منابع طبیعی و محیط زیست است هم برسد.
او درباره فرصت نمایشگاه‌های ملی و بین‌المللی تهران هم می‌گوید: «الان نزدیک به ۴۰ هزار سوزن‌‌دوز بلوچ در سیستان و بلوچستان وجود دارد چند نفر آنها می‌توانند در این نمایشگاه‌ها شرکت کنند؟»
او اعتقاد دارد پیش از کرونا بازارچه‌های نوروزی هم به دلیل پراکنده بودن، نقش مؤثری در ایجاد درآمد بازی نکردند. میرزالو اعتقاد دارد تجارت الکترونیک می‌توانست راهی برای شکوفایی بازار صنایع دستی باشد اما از این فرصت هم استفاده نشد.
«زهرا نقوی»، نایب رئیس کمیسیون برنامه‌ریزی شهری و گردشگری اتاق ایران و انگلستان می‌گوید: «برای کاربردی کردن سوزن‌دوزی بلوچ‌ها از آنها کراوات درست کردیم و نوارهای تزئینی سوزن‌دوزی را روی کیف و کفش بردیم.»او از استقبال کشورها عربی از صنایع دستی بلوچ خبر می‌دهد و می‌گوید: «در برنامه‌ای که سازمان ملل برای کارآفرینان ایجاد کرده بود دو چمدان از صنایع دستی را با خود بردیم و تنها سه تکه از آن را برگرداندیم همه آنها به فروش رفت.»
به گفته او این تولیدات نتیجه برنامه حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی است.
مصطفی سروی، عضو هیأت مدیره جامعه تورگردانان یکی از معضلات صنایع دستی را گرانی آنها می‌داند. او یک نگاه اشتباه را در افزایش قیمت‌ها مؤثر برمی‌شمارد و می‌گوید بسیاری فکر می‌کنند صنایع دستی فقط برای گردشگران اروپایی است. برای صنایع دستی شبکه توزیع وجود ندارد و این تولیدات به کالای لوکس تبدیل شده است.
سروی این نگاه به صنایع دستی را باعث از بین رفتن میل فراگیری صنایع‌دستی می‌داند و می‌گوید: «اساتید بیش از ۳۰۶ قلم از صنایع دستی از دنیا رفته‌اند بدون اینکه شاگردی تربیت کرده باشند.»
صنایع دستی ایران صادرات برنامه‌ریزی شده‌ای ندارد و بسیاری از هنرمندان این حوزه دست‌ ساخته‌های خود را از طریق صادرات چمدانی به مشتری‌ها می‌رسانند این روزنه هم بدون خطر و تهدید نیست. «سعید نیک‌پندار»، مدیرعامل انجمن حامی کارآفرینان می‌گوید: «برخی از هنرمندان به افرادی در کشورهای اطراف خلیج فارس و اروپا اطمینان کردند، کالا و دسترنج‌شان را به آنها دادند تا درآمد ایجاد کنند اما برخی از واسطه‌ها صنایع دستی را از آنها گرفته‌اند و هیچ هزینه‌‌ای پرداخت نکرده‌اند. دستشان هم به هیچ‌جا بند نیست.»
او می‌گوید: «در ستارخان زیر پل یادگارامام بخش بزرگی را در اختیار فردی گذاشتند تا اشاعه‌دهنده صنایع دستی باشد اما در نهایت باعث شد تا هنرمندان هرچه داشتند و نداشتند از بین برود و با کلاهبرداری این فرد، خسارت ببینند.»
یکی از فعالان صنایع دستی هم در گفت‌و‌گو با «ایران» از مشکلات جدی صنعتکاران حوزه شیشه در جاده ورامین و جاده ساوه خبر می‌دهد و می‌گوید: «هم گرانی مواد اولیه، این بازار را وارد رکود کرده است و هم افزایش دوبرابری قیمت گاز.»
به گفته این فعال، شیشه‌کاران کشور پیش از افزایش قیمت گاز به دلیل گرانی مواد اولیه قیمت تولیدات خود را تا ۳۵ درصد افزایش داده بود. او می‌گوید: «گران شدن حامل های انرژی، به افزایش دوباره منجر می‌شود.»
آن روز که دلار افزایش یافت، بسیاری به نیمه پر لیوان نگاه کردند. آنها پیش‌بینی کردند این افزایش قیمت، کاهش واردات و افزایش تولیدات داخلی را در پی خواهد داشت اما این فعال اعتقاد دارد بازار ترکیه و بازار داخلی دو مقوله متفاوت است. همچنین او می‌گوید: «افزایش قیمت دلار هرچند واردات را کاهش داد اما آن را پایان نداد. همین الان هم تولیدات شیشه‌ای ترکیه به وفور در بازار شوش یافت می‌شود.»
او وعده‌های بی‌سرانجام را یکی از دلایل افزایش رکود در بازار صنایع دستی می‌داند و می‌گوید: «هنوز ۳۰ درصد یارانه وعده داده شده به حوزه تولید برنگشته است. از سوی دیگر صنعتکاران این رشته باید ارزش افزوده را هم پرداخت کنند.۹ درصد ارزش افزوده باعث می‌شود تا صنایع دستی گران‌تر شود. این گرانی‌ها منطقی نیست.»
آرش نورآقایی راهنمای گردشگری اعتقاد دارد یکی از راه‌های افزایش فروش صنایع دستی استفاده از اصالت طبیعی و تاریخی یک کشور است. نورآقایی استفاده از خرس برلین به عنوان یکی از نمادهای شهری و بهره‌برداری از آن در تولید چتر، کفش و کیف را یکی از نمونه‌های موفق استفاده از اصالت طبیعی در آلمان می‌داند و می‌گوید: «چرا در کشور ما از اصالت طبیعی در صنایع دستی استفاده نمی‌شود، در حالی که نقش یوزپلنگ روی سفال ۵ هزار ساله یا عقرب روی سفال هفت هزار ساله وجود دارد.» او می‌پرسد چرا هیچ‌کس به فکرش نمی‌رسد در ساخت لوستر از نقش‌های مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان استفاده کند یا در ساخت پریز‌های برق از مفرغ‌های لرستان که دو چشم بزرگی دارند بهره ببرد‌.»
 او به اهمیت برند‌سازی در صنایع دستی اشاره می‌کند و می‌گوید مشکل صنایع دستی ما فقط بسته‌بندی نیست چرا از علم باستان شناسی و اشیای فرهنگی در تولید صنایع دستی استفاده نمی‌کنیم تا به صورت ناملموس دنیا را تحت تأثیر قرار بدهیم.» کارشناسانی‌ که در این گزارش با «ایران» گفت‌و‌گو کردند اعتقاد دارند جایگاه صنایع دستی در دولت از مناظره‌های انتخاباتی معلوم است، هیچ کاندیدایی‌ درباره صنایع دستی حرف نمی‌زند. وزارت میراث فرهنگی در اولین گام نام صنایع دستی را به آخر نام وزارتخانه اضافه کرد. یک سؤال هم بی‌پاسخ می‌ماند: آیا با عدم حمایت از صنایع دستی و صنعتکاران می‌توان هم شغل ایجاد کرد، هم پایانی بر مهاجرت روستاییان نوشت و هم‌ محیط‌ زیست و منابع طبیعی را نجات داد؟

علی اصغر مونسان
وزیر میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری
صنایع دستی را می‌توان مردمی‌ترین آمیزه هنر و صنعت بر شمرد که با تلفیقی برآمده از فرهنگ، تاریخ و اقتصاد، برآیندی استادانه‌ را پیش‌روی مخاطب قرار می‌دهد. نتیجه‌ای اثربخش که سبب مانایی هویت ایرانی در عرصه جهانی شده است. در واقع امروزه اگر صنایع دستی ایرانی در سراسر گیتی به‌عنوان مظهری از اصالت و خلاقیت مورد بهره‌مندی قرار می‌گیرد به‌دلیل تداوم حیات بخش هنر به یادگار مانده از بطن تاریخ است که البته به بهره‌وری اقتصادی نیز انجامیده است. امسال در شرایطی هفته صنایع دستی را گرامی می‌داریم که یک دوره سخت و پرتلاش را برای ارتقای جایگاه صنایع دستی ایران پشت سر نهاده‌ایم. پاندمی کرونا، جنگ ناعادلانه اقتصادی و تحریم‌های ناجوانمردانه علیه کشورمان در کنار سایر رویداد‌های منطقه‌ای و جهانی اگر چه به‌عنوان موانع جدی مسیر رو به پیشرفت کشورمان در حوزه صنایع دستی را تحت تأثیر قرار داد اما سبب نشد تا عزم، اراده و خلاقیت در کشورمان دچار ایستایی شود و ایران اسلامی توانست با تکیه بر دستان توانمند هنرمندان صنایع دستی به‌عنوان مهم‌ترین ظرفیت درونزا و همچنین با برنامه‌ریزی دقیق و تلاش مستمر، به جایگاهی روشن در این حوزه دست یابد.
در همین راستا در نتیجه فعالیت‌های مستمر در حوزه شناساندن ظرفیت بی‌بدیل صنایع دستی کشور، امروز توانسته‌ایم به رتبه نخست کشورهای دنیا در زمینه ثبت جهانی شهرها و روستاهای صنایع دستی برسیم که این مهم، سبب افزایش آگاهی جهانی از هنر ایرانی و همچنین افزایش تقاضا در بازار جهانی برای محصولات صنایع‌دستی و در نتیجه صادرات آنها می‌شود. در این زمینه کشور ما با ثبت 11 شهر و 3 روستای جهانی صنایع‌دستی در هشت سال گذشته توانسته است به چنین جایگاهی دست یابد که از این تعداد 7 شهر و 3 روستا در دولت دوازدهم به ثبت رسیده است.در این میان با تأکید بر اینکه نگاه به مقوله‌ صنایع دستی صرفاً اقتصادی نیست بلکه نمادی فرهنگی برای معرفی ذوق، سلیقه و هنر ایرانی-اسلامی به سراسر جهان است باید اشاره داشت که میزان صادرات صنایع‌دستی (بدون احتساب زیورآلات سنتی و تجارت چمدانی) تا پیش از دولت تدبیر و امید (سال ۸۲ تا سال ۹۲) 565 میلیون دلار بوده که در دولت تدبیر و امید (در پایان سال ۹۹) به بیش از یک میلیارد و 800 میلیون دلار رسیده است. افزایش صادرات صنایع دستی مقوله‌ای‌است که در یک پروسه چند ساله با اتکا بر شاخص‌هایی نظیر افزایش آگاهی‌های جهانی و شناساندن محصولات صنایع دستی در عرصه بین‌الملل، اقدامات حمایتی و تشویقی از هنرمندان صنایع دستی، تجاری‌سازی و ارائه محصولات متناسب با‌ شأن اثر تحقق یافته است.
احیا و باززنده‌سازی 115رشته منسوخ شده، ثبت بین‌المللی نشان جغرافیایی برای 9 رشته بومی و اصیل صنایع دستی در سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO)، ثبت 52 شهر و روستای ملی صنایع دستی از سال 96 تا کنون، ثبت ملی نشانه جغرافیایی برای ۵۳ رشته بومی و اصیل ایران، تشکیل صندوق توسعه صنایع دستی، فرش دستباف و احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی به‌منظور حمایت، توسعه و ترویج صنایع‌دستی و تشویق و تکریم هنرمندان، پیشکسوتان و فعالان بخش صنایع دستی و فرش دستباف، گسترش آموزش‌های عمومی برای علاقه‌مندان و دوره‌های تخصصی برای ارتقای سطح دانش و تکنیک هنرمندان و صنعتگران، تجاری‌سازی و اجرای ایده‌های نو در بسته‌بندی و ارائه محصولات، ترویج و اجرای طرح‌هایی مانند جشنواره‌ها و رویدادهای ملی و بین‌المللی، راه‌اندازی نمایشگاه‌ها و بازارچه‌های صنایع دستی، افزایش حمایت‌های صنفی از صنعتگران، شماری از اقدامات شاخصی است که طی سال‌های اخیر در حوزه صنایع دستی اتفاق افتاده و موجب تحرک و رشد افزون‌تر این هنر-صنعت شده است.آنچه در شرایط کنونی به توسعه صنایع دستی کشور کمک شایان توجهی می‌کند آگاهی بخشی و فرهنگ‌سازی در مورد اثرات و منافع بی‌شمار مترتب بر رشد این هنر- صنعت در کشور است، رشدی که می‌تواند نتایج اثربخشی را در اقتصاد، اشتغال و توسعه پایدار ایران اسلامی داشته و ماحصل آن به‌صورت ملموس بر سر سفره‌های مردم قابل مشاهده باشد. امیدواریم با تداوم مسیر درپیش‌ گرفته شده، به آنچه درخور‌شأن صنایع دستی ایرانی و هنرمندان و علاقه‌مندان این عرصه است، دست یابیم.