بدون شک یکی از قشنگترین صداهایی که در قرن جدید در ایران شنیده شد صدای «قیژ، قیژ...» بسته شدن شیرفلکه نفت صادراتی شرکت ایران و انگلیس است. لحظه‌ای تاریخی که روز 29 خرداد 1330 درست سه ماه بعد از تصویب نهایی قانون ملی شدن صنعت نفت از سوی مجلس سنا رخ داد و شرکت نقت ایران و انگلیس و پالایشگاه آبادان که بزرگترین تأسیسات نفتی آن زمان در جهان بود، در اختیار شرکت ملی نفت ایران قرار گرفت.
باوجود ملی شدن نفت در ماه‌های ابتدایی سال 1330 مسئولان شرکت نفت ایران و انگلیس و کارمندان و کارگران خارجی آنها همچنان در ایران و مناطق نفت خیز خوزستان حضور داشتند و با وجود تصویب قانون به کار خود ادامه می‌دادند و امیدشان به تهدیدهایی بود که دولت انگلستان و مسئولان شرکت ایران و انگلیس هر روز علیه ایران مطرح می‌کردند، اما تعدادی از نمایندگان مجلس که در رأس آنها محمد مصدق و حامیان جبهه ملی قرار داشتند، مصمم بودند تا هرچه سریع‌تر ایران سکان هدایت تأسیسات نفتی جنوب را در دست بگیرد و مسئولان و کارمندان شرکت نفت ایران و انگلستان را از کشور اخراج کنند. روز 7 اردیبهشت 1330 مجلس شورای ملی قانون 9 ماده  را مصوب کرد که به «خلع ید» مشهور شد. طبق ماده یک این قانون اداره تأسیسات نفتی ایران به عهده گروهی 5 نفره متشکل از  نمایندگان مجلس شورای ملی (دو نفر) و نمایندگان سنا (دو نفر) و وزیر دارایی یا قائم مقام او گذاشته شد. همچنین در این قانون که روز 9 اردیبهشت به تصویب مجلس سنا رسید اخراج انگلیسی‌ها و واگذاری کارها به دولت ایران مورد تأکید قرار گرفته است. در ماده 2 این قانون آمده است: «دولت مکلف اســت با نظارت هیأت مختلط (هیأت 5 نفره) بلافاصله از شرکت سابق نفت انگلیس و ایران خلع ید کند و چنانچه شرکت برای تحویل فوری به عذر وجود ادعایی بر دولت متعذر شود، دولت می‌تواند تا میزان 25 درصد ازعایدات جاری نفت را پس از وضع مخارج بهره برداری، برای تأمین مدعابه احتمالی شرکت در بانک ملی ایران یا بانک مرضی الطرفین دیگر ودیعه گذارد.» علاوه بر این‌ها یکی از بندهای مهم این قانون اشاره به تأسیس شرکت نفت ایران دارد. «هیأت مختلط باید هر‌چه زودتر، اساسنامه شرکت ملی نفت را که درآن هیأت عامله و هیأت نظارت مختلطی از متخصصین پیش‌بینی شده باشد، تهیه و برای تصویب به مجلسین پیشنهاد کند.»
اما تصویب قانون اجرای ملی شدن نفت یا قانون خلع ید با تحول بسیار مهمی همزمان شد که در واقع به اجرای این قانون و اتفاقات مهم بعد از آن سرعت و جهت داد؛ انتخاب محمد مصدق به‌عنوان نخست‌وزیر از سوی مجلس شورای ملی در روز 7 اردیبهشت. محمد مصدق به‌عنوان رهبر جبهه ملی و سمبل حرکت ملی شدن نفت شناخته می‌شد و همین شد که با رأی بالا به این سمت انتخاب شد. روز 6 اردیبهشت حسین علاء به‌دلیل آنچه ناتوانی در حل بحران نفت و فشار دولت انگلستان خوانده شد از نخست‌وزیری کناره‌گیری کرد و روز 7 اردیبهشت در جلسه فوق‌العاده مجلس جمال امامی پیشنهاد نخست‌وزیری را به محمد مصدق داد که بی‌هیچ قید و شرطی آن را پذیرفت و با رأی 79 نماینده (از بین 100 نماینده) مهر تأیید بر آن خورد. محمد مصدق اولویت اصلی کاری خود را اجرای قانون ملی شدن نفت اعلام کرد و از همین رو زمینه چینی‌های لازم برای تشکیل هیأت ایرانی اداره‌کننده تأسیسات نفتی خیلی سریع انجام شد. حدود یک هفته بعد از انتخاب مصدق در نیمه‌های اردیبهشت ۱۳۳۰ مجلس شورای ملی دکتر علی شایگان، دکتر عبدالله معظمی، اللهیار صالح، حسین مکی و ناصرقلی اردلان و مجلس سنا مرتضی‌قلی بیات، دکتر احمد متین‌دفتری، محمد سروری، ابوالقاسم نجم و دکتر صادق رضازاده شفق را به‌عنوان هیأت مختلط نظارت بر اجرای خلع ید انتخاب کرد و هیأت نمایندگی خلع ید را نیز مهندس مهدی بازرگان، محمدعلی وارسته، مهندس کاظم حسیبی، دکتر عبدالحسین علی‌آبادی و مهندس محمد بیات تشکیل دادند. اما در سوی مقابل این ماجرا دولت انگلیس هم ساکت ننشست و روز 6 خرداد ماه علیه دولت ایران به دادگاه لاهه اقامه دعوی و تلاش کرد تا ایران را از اجرای قانون ملی شدن نقت منصرف کند ولی در این سوی ماجرا دولت محمد مصدق کوتاه نیامد و روز 20خرداد هیأت مدیره موقت شرکت ملی نفت با سفر به خرمشهر در ساختمان مرکزی نفت ایران و انگلیس (آن هم با استقبال بسیار زیاد مردم منطقه) حاضر شدند. هیأت مدیره موقت شرکت ملی نفت با استقرار در ساختمان شرکت نفت ایران و انگلیس آن هم با پشتوانه حمایت مردمی و دولتی به «اریک دریک» مدیرکل وقت شرکت ایران و انگلیس اخطار داد که همه دفاتر را تحویل دهد و بدون نظر هیأت ایرانی هیچ تصمیم‌گیری انجام ندهد. همچنین به او اعلام شد تمامی امور اجرایی باید زیر نظر هیأت ایرانی صورت گیرد. پاسخ اریک دریک انگلیسی به این دستورات هیأت ایرانی اعلام این نکته بود: «ما قانون شما را به رسمیت نمی‌شناسیم و از لندن دستور می‌گیریم و نه از دولت شما». کسی که روز 29 خرداد وقتی دید نمی‌تواند در مقابل خواسته‌های هیأت ایرانی مقاومت کند در نهایت به همراه مستر میس معاونش و بقیه کارکنان انگلیسی با کشتی ایران را ترک و به سمت بصره حرکت کرد. بعد از اریک دریک، مهندس مهدی بازرگان به‌عنوان اولین مدیر شرکت ملی نفت، مدیریت مجموعه را برعهده گرفت.

 تهیه و تنظیم:حسن مجیدی

صادق هدایت درگذشت
مرگ بدون یک قطره خون
صادق هدایت[متولد ۲۸ بهمن ۱۲۸۱] نویسنده بزرگ معاصر ایران در پاریس درگذشت. مرگ این نویسنده بزرگ، ضایعه‌ای است برای ملت ایران. هدایت، نویسنده‌ای بود پرمایه متفکر، فروتن و بی‌ادعا. در دوره زندگی خود آثار پرارزش فراوانی خلق کرد. هدایت برای نخستین بسیار نوول‌نویسی را به مفهوم واقعی آن، مبتنی براصول صحیح معمول ساخت و پس از آن، در تمام عمر، در این رهگذر یکتا ماند. هدایت در آثار متعدد و فراوان خود از قبیل «سه قطره خون»، «سایه روشن»، «زنده بگور»، «سگ ولگرد»، «ولنگاری»، «وغ وغ ساهاب»، «حاجی آقا»، «بوف کور»، «علویه خانم»، «آب زندگی» و غیره، استعداد هنری خود را نشان داد.هدایت علاوه بر آثار هنری در رشته‌های مربوط به فولکلور ایرانی و متون پهلوی تتبعات پرارزشی دارد، «اوسانه»، «نیرنگستان»، «زند وهومن یسن»، «شکند گمانی ویچار»، «گجسته ابالیش» و «کارنامه اردشیر بابکان» از آن جمله است.هدایت در همه عمر، میان دو قطب «زیستن - مردن» نوسان کرد. درباره این دو مسأله مهم و اساسی حیات بشری، بسیار اندیشید. بسیار نوشت. سرانجام در پیام کافکا، هدایت تصریحاً راه خود را معین کرد. مردن را برگزید و به‌دنبال این گزینش نامیمون، به حیات خود خاتمه داد.
روزنامه پرچم صلح- دوشنبه 26 فروردین 1330

یک ضایعه جبران‌ناپذیر
خزان در بهار

درگذشت استاد عالی مقام و دانشمند گرامی ایران ملک‌الشعراء بهار دیروز قلوب تمام طبقات مختلف پایتخت را سخت جریحه دار نمود و خبر درگذشت استاد، تأسف و تأثر شدیدی بر مردم روشنفکر این مملکت وارد ساخت.
ملک‌الشعرای بهار که حقیقتاً حق بزرگی بر گردن این مملکت داشت به بیماری سل ریوی در گذشت و بدون اغراق جهان علم و ادب را عزادار ساخت.
این حقیقت است که دانشمندان متعلق به یک کشور نیستند بلکه تعلق به تمام جهان دارند و استاد بهار از جمله این ادبا بود که با خاموشی چراغ عمرش، دنیای ادب و شعر را دچار ماتم و عزا نمود.مرحوم ملک‌الشعراء بهار در سیاست استاد، در علم و ادب استاد و در روزنامه نگاری الحق استاد و شایسته تعظیم و تکریم بود.
محمد تقی بهار سال ۱۳۰4 هجری قمری[16 آبان 1263] در خراسان متولد شد. پدرش میرزای صبوری، منصب ملک‌الشعرای آستانه قدس رضوی(ع) را داشت و پس از فوت پدر منصب و لقب مزبور به فرزندش بهار اعطا شد. پدر بزرگ صبوری اصلاً از مردم کاشان بوده ولی سه نسل آنها در مشهد مقیم و خراسانی شده بودند....
حیات مرحوم بهار باید به دو جنبه سیاسی و ادبی تقسیم گردد.از حیث سیاست، ملک‌الشعراء با آغاز مشروطیت وارد مبارزه در حزب دموکرات خراسان شد و از جمله پیشوایان شناخته شد و روزنامه نوبهار و تازه بهار را که ارگان حزب بود بر ضد روس‌های تزاری و تجاوزات آنان به‌ کار انداخت و عاقبت بر اثر تهدید روس‌ها شبانه از مشهد گریخت. در دوره سوم مجلس به نمایندگی خراسان انتخاب و... در دوره‌های چهارم، پنجم و ششم نیز در مجلس بود و از جمله زعمای اقلیت و همکار صمیمی مرحوم سید حسن مدرس بود. سپس خانه نشین شد و بعد از شهریور ماه ۱۳۲۰ مجدداً با عنوان وکالت به مجلس رفت و در کابینه احمد قوام السلطنه مدتی وزیر فرهنگ بود....
اما درجنبه ادبی، باید اعتراف نماییم که در سرودن شعر خصوصاً به سبک خراسانی، بهار استادی بی‌نظیر بود و برخی قصایدش را از شاهکارهای بزرگ می‌توان برشمرد. تألیفات و ترجمه‌های ملک الشعراء گنجینه‌ای ارزشمند به یادگار مانده است. بهار در تهران و بعد از دوران مهاجرت، جمعیت ادبی دانشکده را تشکیل و مجله نفیس دانشکده را که از آثار پر بهای ادبی مشحون است انتشار داد. مدتی نیز در دوره سوم مجلس و بعد از شهریور۱۳۲۰ روزنامه نوبهار را منتشر گردانید و مدتی هم مدیریت روزنامه ایران را برعهده داشت. ملک‌الشعراء در دانشگاه استاد بود و عضویت فرهنگستان و عضویت شورای عالی فرهنگ را نیز داشت. ملک الشعراء بهار دارای دو پسر بنام ملک هوشنگ و مهرداد و چهاردختر بنام ماه ملک، ملک دخت، پروانه و چهرزاد دارد. استاد فقید که دوران طراوت شباب را در مبارزه با اجانب و در دفاع از حقوق ایران و ایرانی گذرانید، هنگام وفات چیزی جز خانه مسکونی و مقداری کتاب از خود باقی نگذاشت.
 روزنامه ستاره - دوشنبه 2 اردیبهشت 1330

وقتی می‌روند جای آنها خالی می‌ماند
رشید یاسمی زندگی را بدرود گفت

قبل از ظهر روز گذشته غلامرضا رشید یاسمی [متولد ۲۹ آبان ۱۲۷۵ در کرمانشاه] استاد دانشگاه تهران، مورخ، نویسنده و دانشمند معروف زندگی را بدرود گفت و عصر روز گذشته مراسم تشییع جنازه از مسجد مجد بعمل آمد.
افسوس که یک عده انگشت شمار از فضلا و منورالفکرهای بزرگ مملکت یکی بعد از دیگری این جهان را بدرود می‌گویند و داغ غم بر دل ملت ایران می‌گذارند.
اینها کسانی هستند که وقتی می‌روند جای آنها خالی می‌ماند زیرا اوضاع و محیط طوری شده که دیگر این جامعه نمی‌تواند فضلا و منورالفکرها و محققینی چون گذشتگان به‌وجود بیاورد.
رشید یاسمی استاد دانشگاه یکی از نویسندگان و محققین ادبی بزرگ ایران بود و از وقتی که نسل جوان این ملت به‌خاطر دارد این مرد با آثار ادبی و تحقیقات خود برای تنویر افکار افراد این ملت می‌کوشید و از زمانی هم که دانشگاه به وجود آمد در دانشگاه کمر خدمت بر میان بست. آثار رشید یاسمی که در مجلات و جراید متفرق است خیلی زیاد می‌باشد و هکذا کتاب‌های درسی و غیر درسی او بسیار است.
روزنامه کوشش - پنجشنبه 19 اردیبهشت 1330

روز چهارشنبه ساعت چهار و نیم بعد از ظهر خانم «کالوک» فرانسوی خبرنگار و نویسنده نشریه «پاری لیبره» مصاحبه‌ای با آقای آیت‌الله کاشانی به عمل آورد.
خبرنگار نامبرده قبلاً چنین گفت: من خیلی مفتخرم که حضرت آیت‌الله موافقت کرده‌اند که من در محضر ایشان برای مصاحبه پذیرفته شوم.آیت‌الله در جواب خبرنگار مزبور اظهارداشت که: ما به خبرنگاران کشور‌های بی‌طرف و روزنامه نویسانی که برای آزادی مردم جهان و مبارزه با سیاست‌های استعماری مجاهدت می‌کنند علاقه‌مندیم زیرا بهترین راه رسیدن به صلح جهانی و جلوگیری از جنگ مجاهدت در راه آزادی و دموکراسی حقیقی و همچنین مبارزه با سیاست‌های استعماری است و من امیدوارم که شما هم در راه وظیفه خود و خدمت به صلح و انسانیت توفیق حاصل کنید. در این موقع خبرنگار نامبرده اجازه خواست که سؤالات خود را که قبلاً نوشته و حاضر کرده بود مطرح نماید. هر سؤالی را که خبرنگار نامبرده می‌نمود مترجم آیت‌الله ترجمه می‌کرد و آیت‌الله فوراً جواب آن را با خونسردی می‌گفت و ترجمه می‌شد.
 من چون زن هستم می‌خواهم بدانم نظر حضرت آیت‌الله درباره زن‌های ایران چیست؟
 زن‌های ایرانی باید با اتفاق و یگانگی با هرگونه نفوذ سیاست‌های خارجی و «امپریالیسم» مبارزه کنند. زن‌های مسلمان عموماً و زن‌های ایران بخصوص موظفند که به وطن و کشور خود خدمت کنند و با سیاست‌های بیگانه مبارزه نمایند مثلاً اگر لازم شود امتعه خارجی نخرند و آنچه را به نفع سیاست‌های مخالف ملت و وطن آنهاست بایکوت نمایند و فرزندان خود را با شجاعت و شهامت برای دفاع از وطن تربیت کنند. همچنین اگر برای مبارزه با سیاست‌های متجاوز بیگانه، مردان ایران ناگزیر شوند که سلاح به‌دست بگیرند و عده آنها کافی نباشد زن‌های ایرانی نیز موظف خواهند بود که دوش به دوش مردان با متجاوزین از هر طرفی که باشند جنگ کنند و از وطن خویش دفاع نمایند و نگذارند هیچ نوع سیاست استعماری در خانه و کشور آنها رخنه نماید.
حضرت آیت‌الله راجع به دولت دکتر مصدق چه فکر می‌کنند و آیا دکتر مصدق به نظر حضرت آیت‌الله موفق خواهد شد که برنامه خود را عملی کند؟
دکتر مصدق برای اجرای قانون ملی کردن صنایع نفت ایران در سراسر کشور قبول زمامداری کرده است. متأسفانه دکترمصدق ضعیف المزاج است و اگر ضعف مزاج مانع ادامه فعالیت او نشود چون از طرف افکار عمومی پشتیبانی شده است امیدوارم که موفق شود برنامه اصلاحی خود را اجرا و عملی نماید.
 چرا هیچ یک از نمایندگان اقلیت در دولت دکتر مصدق شرکت نکردند؟
چون نمایندگان اقلیت در مجلس نفوذ کامل و مؤثری دارند جبهه ملی صلاح ندانست که نمایندگان جبهه ملی سنگر مجلس را خالی بگذارند. نمایندگان اقلیت در منعکس ساختن افکار عمومی ملت ایران در مجلس وظیفه خطیر و مهمی دارند که نمی‌توانند از آن غفلت ورزند. من میل نداشتم که دکتر مصدق هم از مجلس بیرون بیاید زیرا دکتر مصدق در اداره کردن مجلس و کشاندن نمایندگان مجلس شورای ملی در جهت منافع ملی هموطنان ما وظیفه بزرگ و مؤثر و پر ارزشی داشت لیکن از این نظر که کشور ما دچار یک وضع استثنایی شده بود قبول زمامداری از طرف دکتر مصدق ناگزیر مورد موافقت من نیز قرار گرفت و من بسیار امیدوارم که دکتر مصدق در اجرای قانون ملی شدن صنایع نفت ایران توفیقی حاصل کند.
در ایران حکومت کمونیستی بر سر کار بیاید چه اقدامی خواهید کرد؟
در ایران حکومت کمونیستی تشکیل نخواهد شد.  اگر مقصود شما کمونیست داخلی است، اگر در ایران کمونیست هم وجود داشته باشد عده آنها بسیار کم است و به‌واسطه دین اسلام بسیار ضعیفند و موفق نخواهند شد در حکومت دخالت کنند و دولت تشکیل بدهند و اگر مقصود شما روسیه شوروی است تاکنون که ما از جهت همسایه شمالی خود در امان بوده‌ایم و چون سیاست ملی کشور ما حفظ بی‌طرفی کامل می‌باشد من تصور نمی‌کنم که از جهت دولت اتحاد جماهیر شوروی خطری متوجه مملکت ما گردد.
آیا حضرت آیت‌الله تصور نمی‌کنند که امریکایی‌ها در موضوع ملی شدن نفت ایران و برای اجرای قانون آن کمک کنند؟
چون موفقیت ملت ایران برای ملی کردن صنایع نفت کشور خود فقط و فقط نتیجه و محصول مبارزات دامنه دار و صمیمانه عموم طبقات کشور ماست و نهضتی عظیم در میان مردم ایران برای ملی کردن نفت کشور پدید آمده است ما احتیاج به کمک دولت امریکا نداریم و اما چون امریکایی‌ها خودشان نیز برای مبارزه با استعمار بریتانیا جنگیده‌اند و آزادی و استقلال برای کشور خود به دست آورده‌اند و ملی شدن صنایع نفت به دموکراسی حقیقی و آزادی ملت ما کمک بسیار مؤثری خواهد کرد من تصور می‌کنم که اگر کمکی از طرف امریکا به ملت ایران برای ملی کردن صنایع نفت ایران نشود لااقل در اجرای قانون ملی شدن نفت ایران که تصمیم قطعی و خلل‌ناپذیر ایرانیان است از طرف امریکایی‌ها کارشکنی نخواهد شد.
اگر دولت ،نواب صفوی را دستگیر کند آیا حضرت آیت‌الله از او حمایت خواهند کرد؟
دولت نواب صفوی را نخواهد گرفت.
وظیفه شاه بنظر حضرت آیت‌الله چیست؟از نظر دینی شاه وظیفه مخصوصی دارد؟
شاه باید مثل سایر افراد مملکت با نفوذ سیاست‌های استعماری مبارزه کند و قوانینی که از مجلس می‌گذرد مراعات کرده و در حسن وجودی آن نظارت نماید و همچنین کاملاً در راه بسط عدل و داد کوشش نماید. در مقابل قانون اسلام شاه با عادی‌ترین افراد ملت برابر است. [در این موقع کسی با عبا و عمامه سیاه وارد شد و صورت اسامی وزیران آقای دکتر مصدق را برای آیت‌الله قرائت کرد]
نظر جنابعالی راجع به این وزیران چیست؟
بعضی از اینها در دولت علاء بودند و بعضی دیگر هم در سال‌های پیش در دولت‌ها بوده‌اند اما هیچ یک از اینها از همکاران رزم آرا نیستند و در هر صورت من نسبت بموقعیت دکتر مصدق رئیس دولت در راه ملی کردن نفت نا امید نیستم و وقتی که قانون ملی شدن نفت طبق آمال ملت ایران عملی شود برای اصلاحات کلی دقت و فرصت و امیدواری کامل ایجاد خواهد شد.
روزنامه داد - یکشنبه 15 اردیبهشت 1330