حمیدرضا چنگی آشتیانی
کارشناس ارشد مدیریت شهری

همان‌طور که می‌دانیم، رشد شهر و شهرنشینی بارزترین ویژگی تحولات اجتماعی - اقتصادی در دو قرن اخیر بوده است. در حال حاضر نیز رشد شهرها، مخصوصاً در کشورهای در حال توسعه، منجر به شهرنشینی همراه با ضایعات زیست محیطی می‌شود. از این رو، تحلیل پیامدهای شهری شدن جامعه ایران، از جمله تأثیرات آن بر روی آلودگی هوا- که خود عاملی در جهت کاهش کیفیت زندگی در شهرهاست - از ضرورت‌های مطالعات در حوزه اقتصاد و محیط زیست هستند. نتایج نشان می‌دهند که همراه با رشد شهرها و شهرنشینی در ایران، تغییرات به سمت مصرف انرژی و آلودگی هوا بیشتر شده است.در این زمینه، با دکتر مظاهر معین الدینی، دکترای تخصصی محیط زیست و عضو هیأت علمی گروه محیط زیست دانشگاه تهران گفت‌و‌گویی شده تا ارزیابی‌شان را در زمینه کلانشهر تهران داشته باشیم.

به عنوان پژوهشگر، کیفیت محیط‌زیستی کلانشهر تهران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
همه کلانشهرهای دنیا بویژه شهر تهران، مشکلات محیط‌زیستی متعددی دارند که این مشکلات تأثیر مستقیمی بر سلامت شهروندان دارند. برای تعیین کیفیت محیط‌زیست شهر تهران باید مجموعه‌ای از عوامل مانند کیفیت هوا، کیفیت آب، توسعه ناوگان حمل‌ونقل، توسعه شبکه راه‌ها و معابر، دسترسی آسان به زیرساخت‌های شهری، تسهیل در بوروکراسی اداری، مسئولیت‌پذیری شهروندان و بخش‌های تصمیم‌گیر و اجراکننده را در کنار یکدیگر گذاشت. در حقیقت با بررسی یک عامل نمی‌توان نظر قطعی در رابطه با کیفیت محیط‌زیست یک کلانشهر داشت. ولی می‌توان بیان کرد که برخی از این عوامل مانند کیفیت هوا به علت تأثیر مستقیم بر سلامت عمومی شهروندان مهم‌تر هستند.
در حوزه محیط زیست نگاه اصلی، رفع مشکلات موجود است؛ مثلاً با شروع فصول سرد مشکل، کیفیت هوا بوده و با تمام شدن این فصول مسأله کیفیت هوا به حاشیه می‌رود. در صورتی که راه اصلی افزایش کیفیت در بخش محیط زیست، علاوه بر رفع  مشکلات موجود، پیش‌بینی مسائل و چالش‌های محیط زیستی آینده و ارائه رویکردهای مقابله و پیشگیری، خواهد بود. باید عنوان شود کیفیت هوای شهر تهران به دلیل تمرکز جمعیتی بالا و مجاورت با مراکز صنعتی و خدماتی در وضعیت مناسبی نیست. در شهر تهران، انتشار حجم وسیعی از آلاینده‌های مهم هوا از منابع متحرک (تردد در شبکه راه‌ها و معابر) و منابع ثابت (صنایع و مراکز خدماتی) وجود دارد و در حقیقت وضعیت هوا تعیین کننده کیفیت هوا خواهد بود به عنوان مثال با بروز پدیده باد یا باران که باعث رقیق شدن یا ته‌نشست آلاینده‌ها شده، کیفیت هوا افزایش و در صورت عدم وجود این پدیده‌ها و تجمع آلاینده‌ها، کیفیت هوا به مقدار خیلی زیادی کاهش می‌یابد. در مجموع کلانشهر تهران مانند بسیاری دیگر از کلانشهرهای ایران و جهان دارای کیفیت هوای متوسط تا ناسالم است.
کارشناسان محیط‌زیست برای مهارآلودگی هوا راهکارهای کلی ارائه می‌دهند، جنابعالی چه پیشنهادهای عملی و کاربردی در این زمینه دارید؟
برای بهبود کیفیت هوا اقدامات بسیار ارزنده‌ای (مانند توسعه شبکه حمل و نقل عمومی و تأمین سوخت با کیفیت بهتر) انجام شده که باید در آینده نیز ادامه یابد. از سوی دیگر آگاهی شهروندان هم در این زمینه به مقدار خیلی زیادی افزایش یافته که نیازی به کلی گویی در رابطه با خیلی از مسائل وجود ندارد. راهکارهای افزایش کیفیت هوا و مقابله با کاهش اثرات آلودگی هوا در چندین بخش منابع متحرک، منابع ثابت و نقش شهروندان و دولت قابل طرح است. البته این راهکارهای مدنظر تا حد زیاد عملیاتی است که نیاز به تأمین بموقع بودجه و برنامه‌ریزی مدون و دقیق برای اجرا دارند. از آنجایی‌که عمده انتشار آلاینده‌های هوا از منابع متحرک در شهر تهران است بنابراین در این زمینه باید موارد ذیل را مدنظر قرار داد:
1- سرعت بخشیدن به توسعه مسیرها و ناوگان حمل و نقل عمومی
2- جایگزینی خودروهای فرسوده با تأکید بر جایگزینی با خودروهای هیبریدی
3- نظارت مناسب و بازنگری در دستورالعمل‌های معاینه فنی خودروها (فیلتر ذرات دیزل، استفاده از کاتالیست)
4- تشویق تولیدکنندگان خودرو به تولید بیشتر خودروهای هیبریدی
5- تولید و توزیع سوخت مناسب با استانداردهای روز دنیا
در رابطه با منابع ثابت می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
1- تولید با بهینه‌سازی مصرف سوخت و انرژی
2- استفاده از تعدیل فرآیندهای آلاینده یا کنترل آلاینده‌های هوا
3- جایگزینی سوخت با سوخت‌هایی با آلایندگی کمتر
4- توسعه و استقرار صنایع متناسب با شرایط محیط زیستی تهران و پیرامون آن
در حقیقت کاهش و کنترل انتشار آلاینده‌ها از منابع متحرک و ثابت کارآمدترین راه افزایش کیفیت هوا در کلانشهر تهران است. در واقع یکی از معضلات در زمینه مسائل محیط زیست نبود یکپارچگی در بررسی مسأله آلودگی هوا است. سازمان‌های زیادی نسبت به موضوع گردوغبار، کیفیت هوای شهر و... متولی بوده و این موضوع از دیدگاه تضارب آرا بسیار مناسب بوده ولی در برخی بخش‌ها باعث ناهماهنگی و دوباره کاری‌ها و بعضاً پیش نرفتن بعضی طرح‌ها و برنامه ها به علت نبود انسجام سازمانی می‌شود. همچنین شهروندان با داشتن اطلاعات صحیح و بموقع می‌توانند به این مهم کمک کنند.
در این زمینه میزان تمایل شهروندان و نحوه مناسب مشارکت آنها (مانند استفاده از سیستم حمل و نقل عمومی، خودروهای تک سرنشین، آموزش در رابطه با سفرهای درون شهری) در راستای افزایش کیفیت هوا به خوبی مطالعه و برنامه‌ریزی نشده است. از سوی دیگر شهروندان باید آگاهی داشته باشند که در مجموع شبانه روز حدود 18 تا 20 ساعت وقت را در محیط‌های سرپوشیده (خانه و محل کار) می‌گذرانند که کیفیت هوای این محیط‌ها تا حدود زیاد تحت تأثیر کیفیت هوای بیرون است. بنابراین می‌توان بیان کرد امکان مواجهه با هوای با کیفیت ناسالم حتی در محیط‌های سرپوشیده نیز وجود دارد. شاید به عنوان یک راهکار موقتی و عملی تا حل شدن خیلی از مسائل بتوان با توسعه سیستم‌های تصفیه و پالایش هوای داخلی به حفظ سلامتی شهروندان کمک کرد.
 پدیده وارونگی دمایی هوا(اینورژن)هرساله گریبانگیر شهر تهران می‌شود، به نظر شما راه برون رفت از این پدیده چیست؟
پدیده وارونگی دمایی هوا یک پدیده طبیعی بوده و پدیده جدید و مرتبط با رشد شهر تهران نیست. به طور طبیعی با افزایش ارتفاع از سطح زمین دمای هوا کاهش می‌یابد یعنی هوای سردتر و سنگین‌تر در بالا و هوای گرمتر و سبک‌تر در پایین قرار دارد. در چنین شرایطی هوای گرمتر به بالا حرکت کرده و هوای سردتر جایگزین آن می‌شود. این نوع جابه‌جایی هوا در کلانشهری مانند تهران دارای اهمیت زیادی بوده زیرا آلاینده‌های منتشر شده از منابع مختلف را در ستونی از جو رقیق کرده و باعث کاهش خطر مواجهه شهروندان با آلاینده‌های هوا می‌شود. ولی در رخداد وارونگی دمایی هوا با افزایش ارتفاع از سطح زمین افزایش دمای هوا و در نتیجه پایداری در جو اتفاق خواهد افتاد. این پدیده در فصول سرد به دلیل کاهش ورودی در انرژی خورشیدی به زمین و از سوی دیگر سرد شدن ناگهانی آن، بعد از غروب خورشید اتفاق می‌افتد. در خیلی از موارد با طلوع خورشید وارونگی از بین رفته ولی در روزهای خیلی سرد این وارونگی امکان دارد برای چندین روز ادامه داشته باشد. بنابراین در زمان رخداد این پدیده آلاینده‌های تولید شده در نزدیکی سطح زمین محبوس شده و به مرور با تجمع آلاینده‌ها کیفیت هوای شهر تهران کاهش می‌یابد. باید شهروندان در این زمان‌ها به هشدارهای بهداشتی اعلام شده از مراجع ذی‌صلاح توجه کرده تا دچار مشکلات و عوارض ناشی از وضعیت ناسالم هوا نشوند.