حسن نراقی، مردی که خودمانی می‌نوشت

مهرداد ناظری
جامعه‌شناس و استاد دانشگاه
بدون شک یکی از نویسندگان و محققان مورد توجه در سال‌های اخیر حسن نراقی است. او با نوشتن کتاب‌هایی مثل «جامعه‌شناسی خودمانی» و «پی نکته‌هایی بر جامعه‌شناسی خودمانی» و غیره توانسته است جایگاه ویژه‌ای در میان مخاطبان خود بیابد. کتاب‌های او در تیراژهای بسیار بالا به فروش رسیده است و این نشان می‌دهد که نوع نگاه، قلم شیرین و توانای او در میان مردم جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است، هر چند شاید به لحاظ «آکادمیک» و یک نگاه «جامعه‌شناختی» نتوان کارهای او را در این ردیف، دسته‌بندی کرد اما در هر حال همواره کتاب‌هایی که به بررسی و درون‌کاوی خلقیات ایرانیان می‌پردازد، مورد توجه توده‌های مردم قرار می‌گیرد. البته ذکر این نکته حائزاهمیت است که کتاب «جامعه‌شناسی خودمانی» اولین و تنها کتاب در زمینه خلقیات ایرانیان نیست و ما کتاب‌های معروف دیگری چون «خلقیات ما ایرانیان» نوشته محمدعلی جمالزاده، «چرا عقب مانده‌ایم؟» نوشته دکتر علی محمد ایزدی و کتاب معروف «ما ایرانیان» نوشته دکتر مقصود فراستخواه را نیز داریم که هر یک از زوایایی به موضوع ریشه‌های درونی شدن اخلاق غیرتوسعه‌گرا پرداخته‌اند. در مورد اینکه تا چه حد نوع نگاه حسن نراقی مشروع و مورد پذیرش قرار دارد، نمی‌توان به سادگی نظر داد. اما در هر حال، در ایران نیز مثل همه کشورهای جهان عموماً دو نوع کتاب «نخبه‌گرایانه» و «عوام‌پسند» در زمینه‌های مختلف تولید می‌شود و هر یک مخاطبان خاص خود را پیدا می‌کنند. لذا نباید از آثار مرحوم حسن نراقی انتظار یک تحقیق علمی و همه جانبه مبتنی بر شناخت زیرساخت‌های فکری و اخلاقی جامعه ایران را داشت؛ اما در هر حال او تلاش می‌کند تا با نقد خویش جامعه را به سمت اصلاحات پیش ببرد. اما اگر با عینک «جامعه‌شناسی توسعه» به موضوع اخلاق ایرانیان پرداخته شود، باید در نظر داشت که این موضوع سوژه‌ای بسیار عمیق، چند وجهی، پیچیده و تو در تو است به‌طوری که در مورد تاریخ حکومت و زمامداری در ایران بعضاً گفته می‌شود که حکومت‌داری در ایران با جمعیتی بالغ بر هشتاد میلیون نفر از کشور چین با جمعیت میلیاردی سخت‌تر است؛ چرا که مقوله هویت، ارزش‏‌ها، خصوصیات اخلاقی و نوع اداره آن براساس بافت فکری توده‎ها، موضوعی نیست که بشود به سادگی در مورد آن نظر داد و از این منظر ایرانی‏‌ها از چینی‎ها پیچیده‎تر نشان می‎دهند. از طرف دیگر، نقدی که شاید بتوان به اکثر اینگونه کتاب‌ها وارد کرد این است که در این کتاب‌ها بیشتر به خصلت‌های تاریخی و به نوعی آنچه که در ناخودآگاه جمعی یک جامعه مثل ایران وجود دارد، به شکل کلی توجه شده است درحالی‌که اگر دقیق و همه جانبه به موضوع نگریسته شود، می‌توان از خصلت‌های تأثیرگذار و خلاق ایرانی‌ها نیز در طول تاریخ یاد کرد. ضمن اینکه خارج از نوع نگاه حسن نراقی، باید در نظر داشت، کنشگران اجتماعی در هر جامعه در موقعیت‌های مختلف بسیار متفاوت عمل و رفتار می‌کنند، در واقع آنچه که باید به آن توجه شود این است که تفسیر ذهنی و موقعیتی کنشگران اجتماعی در هر دوره‌ای بسیار متفاوت، متنوع و متکثر است. بر این مبنا، شناخت و درک و دسته‌بندی کردن خصلت‌های اخلاقی یک جامعه در چند مورد مشخص نوعی تقلیل موضوع و عدم توجه به همه جنبه‌ها و خصوصیاتی است که در زمینه «توسعه» باید به آن توجه کرد. لذا در مجموع ضمن اینکه خواندن آثار حسن نراقی را برای مخاطبان سودمند در نظر می‌گیریم اما بر این مسأله نیز تأکید داریم که این کتاب‌ها برای شناخت یک جامعه هرگز کافی نیست و باید به آثار ژرفانگرتر در این زمینه مراجعه کرد.