نیلوفر منصوری
خبرنگار

یلدای امسال در آغاز  زمستان 1401 اولین یلدای قرن پانزدهم است. یلدا در ابتدای همین قرن و در یک پرونده مشترک با کشور افغانستان در حافظه بشری میراث ناملموس یونسکو ثبت جهانی شد. ابوریحان بیرونی از آن به «میلاد اکبر» نام می‌برد. شبی که خورشید در آن‌ زاده می‌شود و وقتی شب یلدای ایرانیان به یونانیان می‌رسد از آن به نام خورشید شکست‌ناپذیر یاد می‌کنند. «شب یلدا» یا به نام دیگر «شب چله»، جشن زایش نور و فزونی روشنایی است.

جشن چهلمین روز تولد خورشید
آرش نورآقایی
پژوهشگر 

آیین‌های مقدس با زمان‌های مقدس سروکار دارند و زمان‌های مقدس با اعداد. برای پرداختن به فلسفه شب چله، برخی از اعداد مهم هستند. شب یلدا را به نام شب چله می‌شناسیم. با اصطلاح چله‌نشینی در اعمال زاهدانه صوفیان و مراسم چهلم برای وفات‌یافتگان آشنا هستیم. در اسطوره‌های ایرانی و بنا به بندهش، اورمزد، آسمان (اولین آفریده‌اش) را در چهل روز، در آغاز روز «اورمزد روز» از ماه فروردین (یعنی روز آغاز سال در اعتدال ربیعی) آفرید. عدد چهل در واژه چله و جشن و سروری که در شب چله برقرار است، در ‌ارتباط با جشن سده است. یعنی از شب چله تا جشن سده که در ۱۰ بهمن ماه برگزار می‌شود، ۴۰ روز باقی مانده است. گویی جشن سده جشن چهلمین روز تولد خورشید یا همان مهر است. شب یلدا شب تولد مهر است. درجات تشرف به آیین مهر هفت مرحله دارد: کلاغ، عروس (نامزد)، سرباز، شیر، پارسی، پیک خورشید، پیر. عدد هفت نماد پیچیدگی و تودرتویی است. حاکی از بطن در بطن بودن خلقت، زمین، آسمان و هر آنچه که عمیق، ژرف و وسیع است، می‌باشد. همچنین در عرفان و تصوف ایرانی- اسلامی هفت شهر عشق و هفت حال صوفی را داریم. جالب‌ترین ارتباط میان عدد هفت و عدد چهل در طول دوره آبستنی انسان مشخص می‌شود. این دوره حدود ۲۸۰ روز و معادل با ۴۰*۷ است. گویی برای به دنیا آمدن یک موجود انسانی، انسان دیگری باید هفت مرتبه، چله‌نشینی کند. مراسم شب چله هنگامی برگزار می‌شود که قرار است ماه تازه‌ای به نام «دی» آغاز شود. نخستین روز از ماه دی را به نام «خرم‌روز» نیز نامیده‌اند. روزی که با پشت سر گذاشتن طولانی‌ترین شب و طلوع مجدد خورشید، شایسته جشن و شادی بوده است.آیین‌ شب چله با تولد مهر بی‌ارتباط نیست. مهرپرستی به‌زعم اسطوره‌شناسان، آیینی رازورانه و عرفانی بوده و به همین خاطر هم با عدد هفت و هم با عدد چهل در ارتباط بوده است. ماه دی یکی از پرجشن‌ترین و شادترین ماه‌ها در طول سال بوده و آغاز این ماه با سپری شدن شبی صورت می‌گیرد که ما آن را به نام شب چله یا شب یلدا می‌شناسیم.در واقع شب چله از لحاظ اهمیت با روز نوروز و آغاز سال نو، کوس برابری می‌زند. چله شبی است که ایرانیان به عنوان زمانی مقدس آن را جشن می‌گرفتند و آیین‌های مقدس برگزار می‌کردند. زمان این شب با رویدادهای علمی نجومی هم در ارتباط است.


پیروزی نور بر تاریکی

شبان میرشکرایی
پژوهشگر میراث فرهنگی

«شب یلدا» یا به نام دیگر «شب چله»، جشن زایش نور و فزونی روشنایی است. «یلدا» در اوج سرما و تاریکی و ترس، در انقلاب زمستانه جشن گرفته می‌شود و نشان از پیروزی نور بر تاریکی دارد. انسانی که در طی هزاره‌ها در این اقلیم زیسته، حقیقت تحولات طبیعت را درک کرده و اصل تغییر و به تعادل رسیدن را از آموزگار هستی آموخته است. مظهر نور و روشنایی در اساطیر کهن ایران ایزد «مهر» است و نماد «مهر» رنگ سرخ افق پس از غروب و پیش از طلوع آفتاب است. واژۀ «یلدا» مفهوم «تولد» و «زایش» را در خود دارد و نام این جشن بدان سبب یلداست که شب تولد «مهر» و فزونی روشنایی‌ است. به همین سبب اجزای سفره «یلدا»، «سرخ رنگ» و رکن اصلی آن «انار» است. در اساطیر ایرانی انار نشان «ایزد مهر» است. ثبت جهانی «یلدا/چله» سبب‌ساز آگاهی افزایی بیشتر در مورد داشته‌ها و اشتراک‌های مردمان «ایران فرهنگی» است. از این‌رو جهانی شدن «یلدا/چله» بستری جدید برای گردشگری فرهنگی در «جهان ایرانی» است.


چرا انار نماد یلداست؟

آزاده پشوتنی‌زاده
پژوهشگر 

انار میوه پاییزی است که ایرانیان باستان آن را به ایزدبانوی ناهید منتسب می‌داشته‌اند. گاهی در روایات و فرهنگ سرخی انار، به خون الهه‌ها و یا قهرمانان اسطوره‌ای و حماسی تشبیه شده و مقدس شمرده می‌شد. از زمان‌های دور، آن را به عنوان میوه‌ای با خصلت‌های جادویی می‌دانستند که به آن لقب دافع شر و نیروهای ارواح خبیث داده بودند. از این بابت به سبب خصلت دافع‌الشر آن در شب یلدا که بلندترین شب سال است و تاریکی در نهایت خود قرار دارد، توسط ایرانیان مورد استفاده قرار می‌گرفت تا دافع سیاهی اهریمن و نیروهای شریر آماده هجوم به خانه‌ها و مردمان باشد.
مهم‌ترین جزء سفره شب یلدا، انار بود که در فرهنگ ایرانیان پُردانگی آن، نماد برکت است. در تقدس انار همین بس که از ترکه‌های آن به عنوان «برَسم» (شاخه مقدس) استفاده می‌کردند و در آتشکده‌ها درخت انار می‌کاشتند. زرتشتیان در آیین پیوند همسری دختران و پسرانشان، به نیت و آرزوی باروری و آوردن فرزندان به آنان انار می‌دهند. گویا خوانش اشعاری چون «سیب سرخ، انار سرخ به دامن یار بزنه»، از همین دیدگاه منشعب می‌شود.
جشن مهرگان در ارج نهادن ایزد مهر برگزار می‌شد و جشن نوروز برای ادای احترام ایزدبانوی ناهید. جفت ایزدی مهر و ناهید، زوج مناسبی برای کشاورزان بودند و در حدفاصل مهر ماه و فروردین ماه، شب یلدا قرار داشت. به این شیوه، شب یلدا، در مقام فرزندی ایزد مهر و ایزدبانوی ناهید قرار داشت. انار، به سبب آنکه از ابتدای پاییز و همراه با جشن مهرگان تا انتهای پاییز و شب یلدا ادامه دارد، نماد ایزدبانوی ناهید را تداعی می‌کند. 


خورشید شکست‌ناپذیر

علیرضا افشاری
کنشگر حوزه‌های تاریخی و میراثی

​​​​​​​یلدا به‌معنای زایش و شب یلدا که ابوریحان بیرونی از آن با نام «میلاد اکبر» یاد کرده، جشن «زایش خورشید» از پس بلندترین شب سال، در آخرین روز پاییز، یا به سخن علمی، «انقلاب زمستانی» است. آن را شب چله هم می‌گویند؛ از آن رو که نیاکان ما چهل روز نخست زمستان را «چله بزرگ» و بیست روز پس از آن را «چله کوچک» نامیده‌اند. این جشن کهن به باورهای مردمان ایران‌زمین برمی‌گردد که دیرزمانی بعد، به روم با نام «خورشید شکست‌ناپذیر» (سول اینویکتوس)، راه یافت و سرانجام با یکی شدنش با زادروز عیسی‌مسیح در مغرب‌زمین ماندگار شد. در این شب همه‌ کسان خانواده‌ بزرگ در منزل بزرگ‌تر خویش گردهم می‌آیند و تا پاسی از شب، که گویا در گذشته‌ها تا صبح به درازا می‌کشید، به گفت‌وگو می‌نشینند. شاید این به آن معناست که: ای خورشید! در این کارزار سخت نبرد با تاریکی تنهایت نگذارده و در انتظار زایش توییم! آیین شب یلدا یا شب چله، با انداختن سفره‌ مِیزَد ــ خوردن آجیل و خشکبار این دیار پهناور، یا به اصطلاح زرتشتیان لُرک، در کنار شیرینی و میوه‌هایی سرخ‌رنگ همچون هندوانه و انار، که رنگی میانه تاریکی و روشنایی در برآمدن و فرورفتن خورشید را می‌نمایانند ــ ‌همراه است. 

شهلا منصوریه
خبرنگار

​​​​​​​

چند سالی می‌شد که مطالب و گزارشات یلدایی در روزهای منتهی به آذر، در صدر اخبار میراث فرهنگی قرار می‌گرفت. دغدغه فعالان میراث فرهنگی، ثبت جهانی این عنصر به عنوان میراث ناملموس بود. اما با گذر از شب یلدا، دیگر خبری از ماجرای ثبت جهانی یلدا نبود و تا سال بعد کسی به سراغش نمی‌رفت. تا اینکه پس از چند سال، امسال این آیین با نزدیکی به شب یلدا به ثبت جهانی رسید و نقش پررنگی در صفحات مطبوعات به خود اختصاص داد.
آیین شب یلدا در 30 آذر ماه سال 87 در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد و پس از آن فعالان فرهنگی تلاش کردند که برای ثبت این مراسم در فهرست میراث ناملموس جهانی یونسکو، به‌گونه‌ای پرونده را تنظیم کنند که چیزی از قلم نیفتد. پرونده‌ای که پیشنهاد نامزدی آن در اجلاس پایانی 5 روزه کشورهای منطقه نوروز در 2 تا 6 مارس 2015، مطرح شده بود، سرانجام عصر روز نهم آذر 1401، در کشاکش 40 دقیقه‌ای بحث میان 13 کشور، در هفدهمین نشست کمیته بین‌الدولی پاسداری از میراث‌ فرهنگی ناملموس در شهر رباط مراکش، بررسی و در نهایت پذیرفته شد.
پرونده یلدا از طرف ایران در سال ۱۳۹۳ در یونسکو به اشتراک گذاشته شد و پس از آن افغانستان به این پرونده اضافه شد تا در یک پرونده مشترک ثبت جهانی شود. کارشناسان ایکوموس هم، هرچند ایرادهای زیادی به این پرونده وارد کرده بودند، اما بالاخره اعضای کمیته میراث جهانی یونسکو آن را تصویب کردند. بیشترین ایرادات هم حول محور ناکافی بودن دلایل و رضایت مردم از ثبت جهانی یلدا در افغانستان و ناامن بودن این کشور بود.
حالا شب یلدای ایران که از کهن‌ترین سنت‌های ایرانی محسوب می‌شود، به‌عنوان نوزدهمین عنصر میراث‌ فرهنگی ناملموس ایران در هفدهمین نشست کمیته بین‌الدولی پاسداری از میراث‌فرهنگی ناملموس یونسکو، به ثبت جهانی رسیده است.
۴۰ دقیقه نفسگیر برای ثبت جهانی یلدا
در جریان برگزاری هفدهمین نشست کمیته بین‌الدولی پاسداری از میراث‌فرهنگی ناملموس یونسکو، برای ثبت جهانی پرونده یلدا، برخی از کارشناسان این پرونده را مثبت ارزیابی می‌کردند و آن را یک آیین و مناسک اجتماعی می‌دانستند که می‌تواند در انتقال فرهنگ به عنوان یک سرمایه فرهنگی ترویج‌کننده آرامش ذهنی باشد و می‌تواند صلح و شادی به ارمغان بیاورد. اما برخی از کارشناسان نیز اسناد پشتیبان و رضایت‌نامه‌ها را برای ارزیابی کافی نمی‌دانستند و معتقد بودند که نهادها و افراد چطور در برنامه‌ریزی و اجرای این آیین مشارکت کرده‌اند. علاوه بر نظرات نمایندگان بنگلادش، اسلواکی، عربستان، ازبکستان و هند؛ نمایندگان کشورهای چک، کره جنوبی، مالزی، پرو، سوئیس و بورکینافاسو نیز به بیان چالش‌های خود پرداختند و نمایندگان برزیل و اتیوپی نیز این عنصر را گامی رو به جلو برای ترویج صلح دانستند. یکی از جالب‌ترین نظرات را نماینده هند ارائه کرده بود و در دفاع جانانه‌ای از ایران گفته بود: زنان و مردان در ایران و افغانستان تنها نیستند مردم هند با شما هستند. ۱.۴ میلیارد انسان در هند این شادی را با شما به اشتراک می‌گذارند. یکی از درخواست‌های این کشور گنجاندن اسم کشور هند در لیست حامیان این پرونده بود.
پاسخ اعضای هیأت رئیسه کمیته به مسائل و ابهامات مطرح شده نشان از رضایت‌نامه‌های زیاد در این پرونده بود: در این پرونده رضایت‌نامه‌های زیادی وجود داشت ولی ما تعدادی از آنها را انتخاب کردیم، کمیته ارزیابی این رضایتنامه‌ها را دیده ولی ما آنها را بدون درج نام افراد و سازمان‌ها به صورت آنلاین بارگزاری کردیم. ما قصد تغییر آن را در این مرحله نداریم. ما پذیرفته‌ایم که باید اطلاعات افراد محفوظ باشد. در نهایت رئیس کمیته این پرونده را با اخذ اصلاحاتی در آن پذیرفت.
«یلدا» در یونسکو
تعریف شب یلدا یا شب چله، در پرونده یونسکو، یلدا را جشنی کهن دانسته است که در آن فزونی روشنایی خورشید، نور و حرارت زندگی مورد توجه برگزارکنندگانش قرار می‌گیرد. انقلاب زمستانی در نیمکره شمالی برابر با یکم دی‌ماه در تقویم ایرانی است و این تاریخ مصادف با آغاز روند بلندتر شدن روزها در این منطقه است.
در آخرین شب پاییز خانواده‌ها در منزل بزرگ‌تر فامیل دورهم بر سر سفره شب یلدا جمع می‌شوند و یلدا را جشن می‌گیرند. در برگزاری یلدا، کودکان به‌عنوان مجریان آینده و زنان به‌عنوان محور زندگی و خانواده و بسترسازِ گردهم آمدن اقوام و دوستان، مطرح هستند. بزرگ‌ترهای فامیل به‌عنوان حاملان فعلی و ناقلان این جشن آیینی شناخته می‌شوند.
در جریان برگزاری بخش‌های مختلف یلدا، ارزش‌هایی چون هویت فرهنگی، توجه به طبیعت و گاه‌شماری سنتی، ارج نهادن به جایگاه مهم زنان و کودکان در خانواده، آشتی، دوستی، ‌مهمان‌نوازی و آشنایی با محترم شمردن بیان‌های گوناگون فرهنگی مورد توجه قرار می‌گیرند و به نسل آینده منتقل می‌شوند.
یلدا به سبب شاخصه‌های اقلیم زیستی مردمان این سرزمین و ارتباط آن با طبیعت و کیهان، از روزگار کهن تا به امروز استمرار داشته است و متناسب با گذر زمان تغییراتی ظاهری در نحوه برگزاری آن دیده می‌شود اما ساختار و ماهیت آن تغییری نکرده است و همچنان اقوام گوناگون این سرزمین‌ها «یلدا» را برگزار می‌کنند.

سرپرست دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش از مذاکره جهت تحویل درناهای جدید بلژیکی به ایران جهت حفظ کریدور پروازی سیبری به کشور خبر داد.
غلامرضا ابدالی در گفت‌وگو با مهر از فردی بلژیکی می‌گوید که در مرکزی شخصی اقدام به ایجاد مرکز پرورش درنا کرده است و برخی به سازمان محیط زیست پیشنهاد اختصاص و انتقال یکی از این درناها را برای ایران داشته‌اند.
به گفته او قرار نیست هزینه‌ای برای این کار اختصاص داده شود بلکه انتقال آن رایگان است و تنها برای اینکه کریدوری پروازی برای ورود درناها از سیبری به ایران ایجاد و حفظ شود این اقدام مدنظر قرار گرفته است.
ابدالی می‌گوید: «در حال حاضر فقط تک درنای سیبری به نام امید این کریدور پروازی را حفظ کرده و این نگرانی برای آینده وجود دارد که اگر درناهای جدید به ایران سفر نکنند این کریدور به طور کامل حذف شود.»
سرپرست دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش می‌گوید: سعی می‌کنیم درنایی که مورد مذاکره قرار می‌گیرد ماده باشد تا جفتی برای امید هم درنظر گرفته شود ،البته اولویت ابتدا این است که با ورود درناهای جدید خانواده‌هایی از درناها به ایران سفر کنند و کریدورهای پروازی حفظ شود.
ابدالی در حالی از تلاش برای آوردن جفت برای امید سخن به میان می‌آورد که کارشناسان حیات وحش بارها به تک‌همسری بودن درنا‌های سیبری اشاره کرده‌اند. 
در سال‌های پیش نیز الن ووسالو توکلی، مدیرعامل انجمن حمایت از درنای سیبری در فریدونکنار که به «مادر درناها» مشهوراست سعی کرد جمعی از درناها را به زیستگاه ازباران و سرخرود بیاورد اما موفقیتی در پی نداشت.

زیست بوم: نماینده مردم اهواز در مجلس، آبگیری سد چم‌شیر را تکرار خاطره تلخ سد گتوند توصیف کرده و تأکید کرد: با آبگیری این سد جنوب شرق خوزستان با تهدید جدی زیست‌محیطی، بویژه در حوزه کشاورزی مواجه خواهد شد. «سید کریم حسینی» در حالی با آبگیری سد چم‌شیر مخالفت می‌کند که اخیراً سازمان حفاظت محیط‌زیست، آبگیری این سد را به‌دلیل ابهامات موجود درباره احتمال وجود گنبدهای نمکی نهفته در آن تا زمان نمونه‌گیری مجدد متوقف و تأکید کرده که مجوز آبگیری سد تا زمان نمونه‌برداری مجدد از سوی وزارت نیرو، صادر نخواهد شد! پیشتر نیز مرکز پژوهش‌ها و کمیسیون اصل ۹۰ نسبت به وجود نمک و شور شدن منابع آبی این محدوده اظهار نگرانی کرده است.
تهدید جدی برای محیط‌زیست
طبق گفته نماینده مردم اهواز در مجلس، سد چم‌شیر در مسیر رودخانه زهره احداث شده و در پایین‌دست این سد هفت شهر وجود دارد که در نتیجه آبگیری آن آسیبی جدی به محیط‌زیست و کشاورزی خوزستان بویژه در جنوب شرق استان وارد خواهد شد. او به مهر می‌گوید: آبگیری این سد با توجه به اینکه در حوزه آن هم چشمه‌های آب شور، نمکی و آهکی وجود دارد، قطعاً خاطره تلخ سد گتوند را تکرار کرده و دغدغه فکری برای کارشناسان امر و مردم ایجاد می‌کند.
نماینده مردم اهواز، باوی، حمیدیه و کارون در مجلس تصریح می‌‌کند: مطالبه جدی کشاورزان، مردم جنوب شرق خوزستان و فعالان زیست‌محیطی این است که به هیچ‌وجه آبگیری سد چم‌شیر انجام نشود؛ چون در این صورت جنوب شرق خوزستان را با تهدید جدی زیست‌محیطی  بویژه در حوزه کشاورزی مواجه می‌کند. حسینی تأکید می‌کند: تمامی کارشناسان این هشدار را داده‌اند که آبگیری سد چم‌شیر با توجه به دبی پایین رودخانه زهره و همچنین چشمه‌های آب شور و لایه‌های نمکی و آهکی می‌تواند یک تهدید جدی برای محیط‌زیست باشد.

«ایران» – محمدرضا نعمتی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی با بیان اینکه کاوش نجات‌بخشی گورستان مرسین چال نشان داد این گورستان دارای آثاری از دوره عصرآهن تا دوره اشکانی است، گفت: در سه ترانشه ۴۹ گور شناسایی شد که در بستر طبیعی و بر اساس توپوگرافی منطقه از غرب به شرق بین ۳۰ الی ۸۰ سانتیمتر با خاک پوشیده شده‌اند و گورهای کاوش شده بین ۱۹۰ تا ۲۲۰ سانتیمتر طول، بین ۴۰ تا ۶۰ سانتیمتر عرض و دارای عمقی بین ۳۰ تا ۶۵ سانتیمتر هستند.

میراث آریا- نخستین جشنواره فیلم و عکس «یلدای جهانی» ویژه ایرانیان سراسر دنیا به مناسبت نخستین سال ثبت جهانی یلدا در یونسکو برگزار می‌شود. در برگزاری این جشنواره در خارج از ایران، بیش از ۸۰ رایزن فرهنگی در سراسر دنیا همکاری دارند.

 ایسنا- عطا حسن‌پور، مدیرکل میراث‌فرهنگی لرستان از شب یلدا (شو‌چله) به‌عنوان بخشی از تاریخ و میراث لرستان یاد کرد و گفت: لرستانی‌ها یلدا را ارج می‌نهند چراکه پیشینه تاریخی این شب نماد زایش، ایزد مهر و تاریخ ایرانیان است.

ایرنا - اردشیر رستمی، فرماندار شهرستان پاوه با اشاره به ثبت جهانی اورامانات گفت: تدوین یک طرح جامع به منظور ساماندهی گردشگری در حوزه‌های مختلف آن یکی از نیازهای بسیار ضروری این شهرستان گردشگرپذیر است.

ایرنا- مریم جلالی، معاون صنایع‌دستی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گفت: صنایع‌دستی دارای اهمیت است و حوزه‌های مختلف و گوناگونی را در برمی‌گیرد. اعتقاد من این است که باید یک ادبیات جدید در حوزه صنایع‌دستی با توجه به این جشنواره ایجاد شود.

ایلنا- به اعتقاد علی اصغر شالبافیان، معاون گردشگری کشور، بهترین راه مقابله با ایران‌هراسی، حضور گردشگران است. او همچنین گفت: بیش از ۶۵ درصد تورهای ورودی کنسل شده‌اند و اعلام کرد که گردشگرانی که سهواً بازداشت شده بودند، آزاد شدند.

ایلنا- یکی از فعالان فرهنگی منطقه بام و صفی آباد در اسفراین، از به ثمر رسیدن پیگیری‌های صورت گرفته و در نهایت ساخت سنگ مزار برای «حسن اوغلو» شاعر نامی ترک خبر داد.

مهر- مصطفی فاطمی، مدیرکل توسعه گردشگری داخلی وزارت میراث فرهنگی، استان محور بودن «نمایشگاه گردشگری1401» را مهم‌ترین ویژگی نمایشگاه امسال بیان کرد و امیدوار است شرکت‌های خارجی در این نمایشگاه حضور پیدا کنند.

 ایسنا- کاوه خورابه، معاون علمی پژوهشی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی کشور با بیان اینکه پیشنهاد ما این است که «خانه نِی ایران» در خانه نایب اسدالله بنا شود، گفت: بانک سپه می‌تواند پیشقدم شود و موضع خود را در مورد خانه نایب اسدالله تغییر دهد و رویکردی را اتخاذ کند که به شکل‌گیری خانه نی ایران منجر شود و خود نیز یاریگر اصلی و هم‌نشین با اهالی هنر شود.

مهر- حین عملیات لایروبی خلیج گرگان در شمال آشوراده، بقایای یک موتور دیزل تاریخی متعلق به بیش از ۱۰۰ سال گذشته کشف و به بیرون از آب منتقل شد. بر پایه اظهارات برخی شاهدان، این کشف در مناطق باتلاقی شمال آشوراده انجام شد.
​​​​​​​
تسنیم- علی رفیعی، معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی تهران با اشاره به ظرفیت آثار ناملموس تاریخی در جهت توسعه صنعت گردشگری در کشور گفت: در حوزه بازاریابی گردشگری با اتکا به آثار فرهنگی ناملموس از جمله نوروز و بویژه شب یلدا بشدت با ضعف رو‌به‌رو هستیم.