شناخت دقیق و درک چیستی و چرایی جریان مقتدی صدر (موسوم به التیار الصدری)، بدون توجه به پایگاه مردمی و جایگاه حساس اجتماعی شهرک صدر (مدینة الصدر) غیرممکن است. شهرک سه میلیون نفری صدر از بین هشت میلیون شهروند بغداد، مهم‌ترین پایگاه اجتماعی این جنبش اسلام‌گراست و بخشی از تحولات این حرکت با دغدغه‌های ساکنان این شهرک تنیده شده است. به همین مناسبت در یادداشت پیش رو به نکاتی در مورد تاریخچه احداث، مصایب زندگی در این حی (گویش عراقی محله) و چالش‌های انباشته این شهرک پر سروصدا اشاراتی خواهیم داشت.
 
جغرافیای شهرک
 این منطقه از نظر جغرافیایی، دقیقاً به‌صورت قرینه، در ضلع روبه روی منطقه کرخ (منطقه شیعه‌نشین تاریخی قرن چهارم ومحل سکونت شیخ مفید، سید رضی ومرتضی و مقصد مهاجرت شیخ طوسی از نجف) در شمال شرق بغداد قرار دارد. از نظر جمعیت شناختی عمده ساکنان آن عشایر و کشاورزان - اغلب شیعیان استان‌های جنوبی 
عراق - با اصطلاح عراقی الشروگ (مهاجران استان‌های میسان، بصره و ذی قار و الناصریه) هستند که در اثر احداث سد الکوت (1939میلادی/1317شمسی) روی رودخانه دجله، با بحران شدید بی‌آبی، بیکاری ومعضلات اجتماعی مواجه شدند. در اثر این بحران بشرساخت، زندگی آنها دچار اختلال شد و به ناچار به حومه بغداد مهاجرت کرده و برای رفع نیازهای ابتدایی و رفع بیکاری به‌صورت خودجوش حجم انبوه نیروی کار ارزان و فعالیت‌های خدماتی و دستفروشی بغداد را تشکیل دادند. پراکندگی جمعیتی شهرک، عمدتاً به‌صورت خویشاوندی، نظام قومی- قبیله‌ای شکل گرفته و ملاک‌های زندگی عشایری و کوچ‌نشینی، جایابی این منطقه را به وجود آورده است. تراکم جمعیت با معیارهای قرابت عشایری و قومی- قبیله‌ای و فرهنگ شهرنشینی غیراستاندارد شهری، حل مشکلات این شهرک را با چالش جدی مواجه کرده است.
 
بافت شهرک صدر
نقشه شهری این شهرک بر اساس معیارهای ابتدایی شکل گرفته و آلونک‌های تو در تو و کوچه‌های تنگ و باریک و اصطلاحاً آشتی‌کنان و به عبارتی حلبی‌آباد باعث شده که اگر یکی از ساکنان قصد داشته باشد تا اثاث و لوازم جدید وحتی یخچال نویی را به آنجا منتقل کند؛ باید از هفت خوان رستم بگذرد و پشت‌بام‌نوردی‌ها و حیاط نوردی‌های متعددی بکند تا وسیله سرمایشی جدید خود را به مقصد برساند. بنا به گزارش‌های میدانی، تعمیر و بازسازی منازل در مدینة الصدر به‌دلیل صعوبت حمل مصالح منتفی است و ساکنان در دخمه‌هایی شبیه انبار با مساحت حداکثر نود متر، حدوداً 9 نفر جمعیت را در خود جای داده‌اند (به ازای هر نفر تقریباً 10 متر). این ساختار ناهنجار و درهم تنیده، مانع اصلی پیشرفت و نوسازی این شهرک طی تقریباً هشتاد سال از تأسیس آن بوده و مشکلات متعددی را پیش روی ساکنان آن قرار داده است.
 
سیر شکل‌گیری شهرک
سیر تطور تغییر نام این شهرک در تغییر حکومت‌ها از الشروگ در ابتدا تا «مدینة الثوره/انقلاب» عبدالکریم قاسم و «مدینه صدام» دیکتاتور عراق تا «مدینة الصدر» در دوران پسا صدام، غلبه نگاه سیاسی به ساکنان این منطقه را متبادر می‌کند. وجه تسمیه اخیر این شهرک به مدینةالصدر به خاطر مجاهدت‌های خالصانه پدرِ معنوی آنها آیت‌الله سیدمحمدصدر و ارائه نسخه شفابخش بیداری و آگاهی دینی ساکنان آن و پدرانه ایستادن او در کنار آلام آنها در دوران اخیر بوده است. از همین جهت است که امروزه این شهرک، به مهم‌ترین بازوان انسانی مقتدی صدر تبدیل شده است. بیداری‌ها و ملجأ و پناهگاه بودن آیت‌الله والد، روزنه امید ساکنان را گشود و به همین جهت ترس انباشته دولت‌های عراق از فعالیت‌های سیاسی ساکنان این شهرک را چندین برابر کرد. در هزار توی این شهرک همواره جریانات مخالف سیاسی ــ از کمونیست تا بعثی و اسلام‌گرا ــ به طرز باورنکردنی فعال بوده‌اند. دوقطبی طرفداران صدام و نزاع آنها با هواداران عبدالکریم قاسم، در دوران صدام باعث نفوذ و چنبره نیروهای بعثی در این شهرک شد و جاسوس خیز و امنیتی شدن این منطقه را در پی داشت و در نتیجه سایه سنگین سرکوب، بازداشت و کشتار بی‌رحمانه در این منطقه افزایش یافت و وزن سیاسی این منطقه در مواجهه با حکومت‌ها را چندین برابر کرد. پس از سقوط صدام، مقتدی صدر (که داماد شهیدمحمدباقر صدر است) به جهت تغییر حال وهوای این شهرک و مبارزه با اشغال امریکا «جیش المهدی» را از بدنه انسانی ساکنان این منطقه تأسیس کرد ومیراث معنوی پدر خود را در راستای کاهش آلام ساکنان منطقه گسیل کرد. از این‌رو شهرک صدر خط مقدم مبارزه با اشغالگران امریکایی و بعدها مواجهه با داعش شد. نظامیان امریکایی‌ هم برای سرکوب این جنبش از هیچ کوششی دریغ نکرده و هفته‌ای نبود که بمبی در اسواق پرجمعیت این منطقه منفجر نشود و تعدادی شهید جدید را بر شهدای این منطقه نیفزاید. از آن سو حاکمان جدید عراق مثل سلف خویش، به ساکنان این منطقه به چشم بیگانه می‌نگریستند و گویا آنها «غریبه‌های دور از وطن» هستند؛ گو اینکه بغداد شهرکی به نام مدینة الصدر و شهروندانی به‌عنوان ساکنان مدینة الصدر ندارد.
 سخن پایانی
بی‌توجهی دولت‌ها به بیکاری‌ها، انباشت بحران‌های اجتماعی، عدم توجه به خدمات شهری، درمانی و رفاهی و احساس شهروند درجه دوم بودن دست در دست هم داده است تا ساکنان این منطقه با تمام دولت‌ها واحزاب حاکم همواره سر خصومت داشته باشند و در حافظه تاریخی آنها مخالفت همیشگی با حکومت گزینه نخست باشد. کار ویژه مقتدی صدر در حضور مستمر در این شکاف سیاسی- اجتماعی و همدردی‌های پدرانه با محرومان ساکنان این شهرک است. او همواره در تلاش برای پیگیری حقوق عقب مانده انباشته و در حال نهیب زدن به دولت‌ها برای توجه به انبوه مشکلات این منطقه است. هنر دیگر صدر، کم کردن فاصله حقوقی و معنوی میان ساکنان این منطقه عراق با سایر نواحی عراق و تغییر نگاه مردم عراق به آنان بوده است. در دوران فعالیت او در شهرک صدر، جوانان و ساکنان شهرک صدر در کنار سایر محرومان عراقی قرار گرفتند و با از بین رفتن فاصله آنها با سایر شهروندان عراقی در تلاش برای احقاق حقوق آنها در جبهه واحد قرار گرفتند. صدر با ایستادن در شکاف‌های اجتماعی و گسل‌های هویتی رسالت خود را در احقاق حقوق آنها تعریف کرد، هر چند گاهی در تشخیص مصادیق دچار اشتباهاتی بزرگ می‌شود. در آخرین گام مقتدی صدر در جهت رفع محرومیت‌ها در انتخابات پارلمانی عراق با شعار ریشه‌کن کردن فساد و بهبود وضعیت اقتصادی که پس از سرنگونی داعش به مهم‌ترین خواسته مردم عراق تبدیل شده در ائتلاف با کمونیست‌ها و برخی دیگر به بالاترین تعداد کرسی‌های پارلمانی این کشور دست یافت و خود را چهره نخست رفع محرومیت شهرک‌نشینان صدر و محرومان عراق نشان داد. 
در پایان این نکته لازم به ذکر است که غایت این نوشتار حمایت همه‌جانبه و تطهیر اقدامات هیجانی مقتدی صدر در همه موضوعات (اقدامات نظامی، حشدالشعبی و...) نیست و هدف ترسیم چهره کمتر توجه شده از «حاکم غیر رسمی شهرک محروم صدر» است؛ تا در پناه آن نگاهی شفاف‌تر به این جنبش و آرمان‌های آن پدید آید.

فائزه سادات یوسفی
روزنامه نگار

التهابات عراق در یک سال گذشته بویژه پس از اعلام نتایج انتخابات  پارلمانی و کسب بیشترین آرا توسط مقتدی صدر بیشتر شده است. این وضعیت به موازات میزبانی اربعین زمانی شدت یافت که آیت‌الله سید کاظم حسینی حائری، به‌عنوان مرجع تقلید بسیاری از حامیان جریان صدر و شخص مقتدی صدر با اعلام کناره‌گیری از مرجعیت، از تفرقه‌افکنی میان مردم عراق به نام شهیدین صدر بشدت انتقاد کرد. در واکنش به این اقدام مقتدی صدر رهبر جریان صدر با اعلام کناره‌گیری همیشگی از فعالیت‌های سیاسی و اینکه هیچ زمانی ادعای رهبری و مرجعیت نداشته، عراق را در وضعیت بغرنج دیگری قرار داد. پس از آن، برخی از آشوبگران  به خیابان های بغداد بویژه منطقه خضراء (سبز) آمده و درگیری مسلحانه‌ای بین آنها و نیروهای امنیتی رخ داد که طی آن بیش از 30 نفر کشته و 700 نفر زخمی شدند، اما پس از حدود یک روز از این اتفاقات و بحرانی شدن موضوع، او طی سخنانی هواداران خود را از درگیری بر حذر داشت که طی آن آرامش به طور نسبی به خیابان‌های بغداد بازگشت. مقتدی صدر سعی کرد با سخنان خود به غائله‌ای که می‌توانست منجر به اعلام وضعیتی بدتر باشد خاتمه دهد، به‌دنبال اقدام صدر، تدابیر امنیتی و قانون منع آمد و شد سراسری در بغداد و در سایر استان‌ها برداشته شد. در ابتدا به موجب این وقایع، مرزهای زمینی و هوایی به عراق در ایام آغازین سفر اربعین نزدیک به 48 ساعت بسته شد و‌ زائران را دچار نگرانی کرد، اما با بازشدن مجدد مرزها و از سرگیری رفت و آمد زائران اوضاع به روال سابق برگشت؛ با وجود این همچنان رسانه‌های معاند سعی دارند از اتفاقات پیش آمده سوء‌استفاده کرده و دو ملت ایران و عراق را روبه‌روی هم قرار دهند. عراق در آستانه میزبانی مراسم اربعین شاهد اغتشاشات و آشوب‌های درونی در پی اعلام کناره‌گیری همیشگی مقتدی صدر از سیاست بود. این موضوع دستمایه برخی رسانه‌های معلوم‌الحال شد تا با انعکاس اخبار جعلی و دروغین در بستر حساسیت آیین پیاده روی در ایران، چرایی تحولات عراق را به ممانعت از ورود ایرانیان و متأثر کردن مراسم گره بزنند و به گونه‌ای القا کنند که مقتدی صدر به‌صورت عمدی در این وهله زمانی دست به چنین اقدامی زده است. این رسانه‌ها در ادامه با انتشار تصاویر و فیلم‌های ساختگی با مضمون درگیری بین عراقی‌ها و زائران ایرانی سعی می‌کنند فضایی را که همواره نشان دهنده و تثبیت کننده اتحاد بین دو ملت عراق و ایران بوده، به سمت اختلاف و منازعه هدایت کنند، گرچه با ضرب الاجل یک روزه مقتدی صدر آرامش به مرزها بازگشت اما تداوم چنین رویدادهایی لزوم تبیین واقعه و انتشار اخبار بموقع، صحیح و پوششی را برای خنثی‌سازی هدفگذاری رسانه‌های معاند روشن می‌سازد.
تلاش برای خدشه دار کردن رویداد اربعین
موضوعی که در این میان توسط برخی رسانه‌های عربی-غربی برجسته شد ارتباط دادن مراسم اربعین به اتفاقات درونی عراق و تفسیر آن به انسداد عمدی مراسم توسط مقتدی صدر بود. طراحان این سناریو به منظور درگیرکردن ایران با توجه به حساسیت موجود در جامعه، سعی کردند ابعاد ناآرامی را در محور مشخص جدال ایران-عراق نگه دارند، چرا که نگرانی اذهان عمومی در این برهه زمانی، آمادگی را برای پذیرش فرضیه‌های ساختگی به وجود آورده است.
بنابراین، کناره‌گیری مقتدی صدر به دستاویزی برای اختلال در ورود زوار ایرانی به خاک عراق تبدیل شد و در کنار آن ساخت روایت‌های دروغین در دستور کار این رسانه‌ها قرار گرفت تا بر پارامتر وحدت ساز اربعین تأثیر‌گذار باشند. این در حالی است که با بررسی و دنبال کردن سیر تحولات در عراق کاملاً می‌توان به این درک رسید که این موضوع فارغ از میزبانی اربعین و به‌صورت تصادفی در یک تقاطع زمانی شکل گرفته است. آنچه در حال رخ دادن است برخاسته از مسائل درونی عراق است که تنش‌ها پس از انتخابات، با تحصن و حمله به مراکز دولتی به طور تصاعدی در حال افزایش بوده و اکنون در این مرحله قرار گرفته است. در نتیجه نباید اتفاقات درونی عراق را به ایران گره زد و دستخوش خبرهای سطحی و غرض آلود شد و از آنها نتیجه‌گیری کرد، زیرا نظام تحلیل مسائل را دچار خطای محاسباتی خواهد کرد.
علاوه‌بر آن، چنین مسأله‌ای تازگی نداشته است؛ تظاهرات و اغتشاشات پیش از این و در جریان مراسم اربعین سال 2019 برقرار بوده است. در آن سال، تظاهرکنندگان و آشوبگران با ایجاد ناآرامی و تظاهرات در خلال مراسم اربعین خواهان استعفای دولت عبدالمهدی شده بود. این واقعه ابعاد بزرگتری از خشونت را به خود گرفت که طی آن حداقل 550 کشته و 30 هزار مجروح برجای گذاشت اما تأثیری بر مراسم اربعین نداشت.
 پیچیدگی سیاست در عراق
کناره‌گیری از قدرت و سیاست، برای شخص صدر تبدیل به یک روال سیاسی و یک راهبرد پیش برنده شده است. پیش‌تر او از سال 2013 تا کنون 6 بار در برهه‌های زمانی مختلف اعلام برکناری کرده که به‌دنبال آن عراق دچار هرج و مرج شده است.
همچنین، تحرکات سیاسی در عراق بسیار پیچیده است و ساده‌سازی وقایع و ارتباط دادن صرف آنها به ایران برای خدشه دار کردن اتحاد بین دو ملت ایران و عراق ترفندی نخ نما شده است؛ هر حادثه‌ای در آینده  همچنان متأثر از اوضاع و کشمکش‌های درونی عراق خواهد بود و ارتباط دادن آن به ایران اساساً گزاره‌ای نادرست است.
تلاش رسانه‌های وابسته به آمریکا و عربستان بویژه بعد از خنثی‌سازی و مقابله با حملات داعش که موجب یکدستی قوای مقاومت ایرانی-عراقی شد، بیشتر شده است. این رسانه‌ها هر ترفند را برای سوءاستفاده از اتفاقات درونی عراق به کار می‌برند و به نحوی به ایران گره می‌زنند. آنها در نهایت با قبضه کردن و نشانه‌گذاری رویدادها و تسری‌شان به رسانه‌های اجتماعی، تصویری طراحی شده و مغرضانه از عراق  یا متقابلاً از ایران را به خورد مخاطب می‌دهند. به نظر می‌رسد با آگاه‌سازی بموقع و پوشش درست وقایع از سوی رسانه‌های رسمی می‌توان بستر لازم را برای فعالیت‌های آنها عقیم کرد.
رسانه‌های معاند همواره کوشیده‌اند با ایجاد اختلاف افکنی بین ملت ایران و عراق آن را به سطح سیاسی دو کشور بکشانند. این یک روند دوسویه ایرانی و عراقی است که بخشی از آن در داخل کشور و صورت معکوس آن در داخل عراق اجرایی می‌شود. عراق با موقعیت ژئوپلیتیک خود و همجواری با ایران، عضو مهمی از محور مقاومت محسوب می‌شود. بنابراین به انحراف کشاندن اخبار داخلی عراق در راستای القای نگاه تقابلی ایران و عراق جزئی از سیاست رسانه‌های معاند بوده است. تحرکات رسانه‌ای بر ضد ایران در عراق در جریان توقف آبرسانی ترکیه نیز شاهدی بر این امر است.
سخن پایانی
رسانه‌های بیگانه از طرفی دیگر می‌کوشند تا با ایجاد درگیری شیعی- شیعی در عراق اختلافات حزبی را به این سطح برسانند. دو شقه کردن شیعیان به صدر و جریان «چهارچوب هماهنگی»  عدم شکل‌گیری دولت مرکزی از خواسته‌های غرب بوده و آنها با موج سواری بر اعتراضات داخلی، سعی می‌کنند سمت و سوی ترسیمی خود را غالب کنند.آنها خود را در پشت جریان صدر پنهان کرده و ضمن حمایت از اقدام تنش‌زای آنها، طرف مقابل را متهم به زورگویی کرده و با اتصال مواضع آنها با ایران، اختلاف را به منازعه با محوریت ایران تبدیل می‌کنند. با بررسی تحولات عراق و جریان صدر می‌توان دریافت که آنچه امروز در عراق در حال رخ دادن است، موضوع جدیدی نیست و برای فهم درست آن باید ماهیت سیاست در عراق را بدرستی فهم کرد.  اگر بستر فتنه انگیزی رسانه‌ها علیه ایران و عراق پایدار بماند این احتمال وجود دارد که در جریان راهپیمایی از این موضوع سوء‌استفاده شود؛ ایجاد زمینه ذهنی دوگانه ایرانی- صدر که زیر‌مجموعه همان دوگانه ساز ایرانی-عراقی است و در دستور کار اکنون رسانه‌های عربی-غربی است ، زائران و رسانه‌های داخلی در رویداد اربعین امسال باید مواظب این دست نفرت‌پراکنی‌ها باشند.