بیتا  میرعظیمی
خبرنگار

ورود گونه‌های گیاهی مهاجم، مدت‌هاست محیط‌ زیست کشور را با چالش‌هایی جدید روبه‌رو کرده است. «کنوکارپوس» و «پالونیا» تنها بخشی از گونه‌های مهاجمی هستند که طی چند سال گذشته با هدف سودجویی، وارد اکوسیستم ایران شده‌ و زخم‌هایی تازه بر پیکرِ کم‌رمق محیط‌ زیست و سلامت مردم خوزستان وارد کرده است.
«دکتر ولی‌الله مظفریان» گیاه شناس برجسته کشور، بحث گیاهان مهاجم را یکی از دشواری‌های نه تنها ایران بلکه جهان دانسته و به «ایران» می‌گوید: در کشور ما اتفاقی دیگر در حال رخ دادن است، بدین شکل که افرادی ناآگاه در سفر به کشورهای دیگر، گونه‌های گیاهی غیربومی را وارد کرده و در کشت آنها به‌دلیل شرایط مناسب محیطی و استقرار این گونه‌ها افراط می‌کنند. متأسفانه در کشور ما، اگر گونه‌ای قابلیت استقرار داشته باشد، بلافاصله و بدون توجه به موضوع «داشت یا به عبارت دیگر علم پرورش جنگل یا مدیریت مناطق کاشته شده»، در کاشت آن افراط می‌شود. برای مثال در سال‌های گذشته در خوزستان گونه ای گیاهی
 (Dodonaea viscosa)  با نام فارسی ناترک، به‌عنوان پرچین و تک درختچه مورد استفاده قرار می‌گرفت و توانسته بود جایگاه خود را در میان مردم منطقه باز کند به‌طوری‌که مردم آن را «مورد اهوازی» می‌نامیدند. اما با ورود کنوکارپوس «Conocarpus» به این استان، افراط در کاشت صورت گرفته و به وفور در مناطق مختلف کاشته شد. در حقیقت محل استقرار «کنوکارپوس» با «ناترک» در داخل شهر بسیار متفاوت است. اگر این گیاه در سرزمین‌های لب شور و نیم شور، نقاطی که آب تحت‌الارض نسبتاً بالا بوده و شوری سطح خاک کم و بیش نمایان بود، کاشته می‌شد، این گیاه اصلاً جنبه تهاجمی پیدا نمی‌کرد. بنابراین محل کاشت این گیاه در کشور غلط بوده است. همچنین در کاشت این گونه گیاهی افراط شده و به تبع آن نیز چنین مشکلاتی ایجاد شده است.
«پالونیا» پولساز اما مهاجم!
به گفته این محقق برجسته، ما همین مشکل را با گیاه سریع الرشد پالونیا «Paulownia» نیز داریم. سازمان‌ها یا دیگر مسئولان و افراد دست اندرکار تولید چوب، تصور می‌کنند نیاز ما به تخته خرده چوب یا نئوپان، با اجازه کاشت و بهره‌گیری از چوب این گیاه بر آورده می‌شود، بی‌آنکه به محل غلط کاشت و آب بر بودن این گیاه توجهی شود! در حقیقت اگرسطح برگ پالونیا را با سطح برگ درختی مانند کاج مقایسه کنید به اعمال گذشتگان خودمان در سرزمین اغلب خشک و کم و بیش بیابانی ایران آفرین می گویید. در همین راستا نیز میزان تعرق و تبخیر و نیاز آبی این دو مخلوق بسیار متفاوت است. این تفاوت در کشور بدرستی درک نشده است. آیا به‌دلیل سریع الرشد بودن باید تمامی سرمایه ملی روی کاشت این گیاه متمرکز شود؟ مگر پدران ما در گذشته دور تاکنون، در بستر رودخانه‌ها و نقاطی با آب نسبتاً فراوان، به کشت صنوبر اقدام نمی‌کرده‌اند؟ آیا ما سال‌ها از چوب صنوبر در کارهای ساختمانی و ساخت در و پنجره و صنایع از جمله کبریت‌سازی و تخته خرده چوب و... استفاده نکرده‌ایم؟ حقیقت آن است که صبر ما در گذشته بیشتر بوده و ما امروز بسیار عجول شده‌ایم. دلمان می‌خواهد یک شبه ره صد ساله را طی کنیم. با همین تصور نیز گیاه پالونیا را در هر نقطه‌ای از جمله تپه‌های سمت چپ اتوبان همت حدفاصل شهرک غرب تا پل گاندی کاشته‌ایم. در حالی که بالای تپه، جایی که آبی وجود ندارد و لحظه به لحظه باید آن را آبیاری کرد، کاشت پالونیا کاملاً غلط است.
مدیریت صحیح گونه‌های مهاجم
ولی‌الله مظفریان تصریح می‌کند: اگر انواع گونه‌های مهاجم (با تصور امروزی)، مدیریت می‌شدند و در جایگاه خود قرار می‌گرفتند، شاید جنبه تهاجم پیدا نمی‌کردند. پیچیدگی مسائل اقتصادی و اجتماعی و رها‌سازی باغ‌ها و اراضی کشاورزی بخصوص در جنوب ایران (استان هرمزگان) و عدم مدیریت صحیح یا اعمال مدیریت غلط در جنگلکاری و فضای سبز، این تهاجم را ایجاد کرده است. اگر «کنوکارپوس» در کناره‌های ساحلی شور بندر بوشهر تا دیّر، کاشته می‌شد، هم خاک کم و بیش شور را و هم رطوبت را تحمل کرده و هم سرسبزی را به این منطقه هدیه می‌داد. یا اگر گیاه Prosopis juliflora با نام رایج «کهور پاکستانی» و نام صحیح‌تر «کهور مکزیکی» با کاشت در مناطق کاملاً بیابانی بین بندرعباس و میناب بدرستی مدیریت می‌شد و با اعمال مسائل مدیریت کاشت از چرای زود رس دام و قبل از رشد درختی گیاه جلوگیری می‌شد آیا امکان داشت که دام در لابه‌لای بوته‌های گل و میوه‌دار این گیاه به چرا بپردازد و دانه‌های آن را در سطح اراضی و باغ‌های رها شده پخش کند؟
«کنوکارپوس» قدرت زادآوری ندارد
به گفته این استاد بازنشسته مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، برای پیدا کردن جنبه‌های تهاجمی حداقل گیاه باید قدرت تولیدمثل جنسی یا تولید بذر را داشته باشد و تهاجم با زادآوری همراه است. بعضی از گونه‌های غیربومی که در کشور کاشته شده‌اند، قدرت زادآوری ندارند. «کنوکارپوس» هنوز در خوزستان قدرت زادآوری و تولید مثل ندارد. یعنی بذر تولید نمی‌کند یا اگر بذرش روی زمین ریخته شود نهال جدیدی را به‌وجود نمی‌آورد. در حقیقت تهاجم را ما با دستان خودمان ایجاد کردیم، زیرا این گیاه را با قلمه تکثیر کرده و به وفور کاشتیم. در حالی که همین گیاه قدرت زادآوری ندارد. البته هنوز هم دیر نشده است، اگر تنک‌سازی انجام شود و با رعایت فواصل کشت، محیطی مناسب برای کاشت این گیاه تعریف شود، بسیاری از مشکلات حل می‌شود.
مشکلات تنفسی با کاشت متراکم
این چهره ماندگار گیاه‌شناسی ایران ادامه می‌دهد: بنده به‌عنوان گیاه‌شناس و فردی که با گیاهان ایران آشنا هستم، هرگز توصیه نمی‌کنم هیچ گونه گیاهی خارجی به ایران وارد شود. برای اینکه ما در ایران گیاهان زیادی داریم که قدرت استقرار، جایگزینی و ایجاد سرسبزی و فضای سبز را دارند. بنابراین در حال حاضر آنچه اتفاق افتاده است، ناشی از شناخت نداشتن از منابع موجود در کشور است. در حقیقت ما به مرکزحفظ ذخایر ژنتیکی جنوب شرق آسیا تبدیل شده‌ایم. در اغلب فضای سبز تهران و شهر‌های معتدله ایران گونه‌های گیاهی جنوب شرق آسیا کاشته شده است. چرا این اتفاق افتاده است؟ آیا در ایران گونه‌های گیاهی دیگری وجود نداشت تا کاشته شود؟
این گیاه‌شناس برجسته و مبتکر نام‌های فارسی برای گیاهان ایران، مشکلات تنفسی ناشی از کاشت گیاهان مهاجم در استان خوزستان را نیز پیامد تراکم و کاشت نامناسب دانسته و می‌گوید: زمانی که «کنوکارپوس» در خیابان‌های اهواز و آبادان به‌صورت متراکم کاشته می‌شود این مشکلات نیز رخ می‌دهد. چرا که اگر فاصله رعایت می‌شد قطعاً این مشکل رخ نمی‌داد. اگر مدیریت صحیح برای کاشت گیاهان اعمال می‌شد، ما باید برخی از گونه‌ها را ستایش می‌کردیم. گونه‌هایی بودند که زمانی در منطقه‌ای بیابانی قدرت استقرار داشتند و می‌توانستند به ما سرسبزی و زیبایی هدیه دهند، اما با مدیریت غلط این مصیبت را سر خود آورده‌ایم!

آسیب گونه‌های مهاجم به گیاهان بومی

هادی کیادلیری
رئیس دانشکده منابع طبیعی و محیط‌ زیست دانشگاه علوم تحقیقات تهران


​​​​​​​گونه‌های غیربومی «کنوکارپوس»، «پالونیا» و...، گونه‌های گیاهی مهاجم و خطرناکی بوده و متأسفانه بدون هیچ اطلاعی وارد ایران شده و در اغلب شهرهای کشور کاشته شده است. در حقیقت معابر ورودی این گونه‌ها به هیچ وجه چک نشده و بدون انجام هیچ مطالعه‌ای و تنها به‌دلیل صرفه اقتصادی وارد اکوسیستم کشور شده است. این گونه‌های غیربومی، در صورت ورود به محیطی جدید، اگر شرایط طبیعی برایشان مهیا باشد تمام گونه‌های بومی منطقه را نیز پس می‌زنند. البته این بدین معنا نیست که هر گیاه غیربومی، لزوماً نیز مهاجم باشد اما در گونه‌های غیربومی وارد شده به کشور، تعدادی از جمله کنوکارپوس و همین طور پالونیا مهاجم بوده و به گیاهان بومی نیز آسیب جدی وارد می‌کنند. به همین خاطر بهتر است فرد یا سازمانی که این گونه‌های گیاهی را وارد کشور می‌کند، پیش از ورود، ثابت کند که این گونه‌ها مهاجم نبوده و هیچ آسیبی نیز به محیط‌ زیست و دیگر گونه‌های بومی کشور وارد نمی‌کنند. اغلب اتفاق افتاده است که گونه‌ای گیاهی وارد کشور شده و سپس از متخصصان و کارشناسان خواسته‌اند تا مهاجم یا غیرمهاجم بودن این گونه‌ها را مشخص کنند. این شیوه بسیار اشتباهی است! کسی که این گونه‌ها را وارد می‌کند باید مهاجم نبودن آن را نیز ثابت کند. سودجویان و افراد بی‌احتیاط و معابری که این گونه‌ها از آنجا وارد کشور می‌شود باید به این امر مهم توجه کنند. سال‌ها پیش سازمان جنگل‌های کشور، مهاجم نبودن گونه غیربومی «پالونیا» را تأیید نکرده و اعلام کرد که تنها 5 هکتار را به‌صورت آزمایشی و کاملاً کنترل شده زیر کشت این گونه گیاهی قرار می‌دهد. اما الان شاهدیم که برخی از مردم ایران این گیاه را می‌کارند. چگونه اجازه کاشت داده شده است؟ وقتی سازمان متولی اجازه نداده است! چگونه می‌شود که بسیاری از طرح‌های زیست محیطی در کشور به مرحله اجرا در‌می‌آیند بدون اینکه مجوز زیست‌ محیطی اخذ کرده باشند؟ ورود این گونه‌های گیاهی نیز به همین منوال انجام می‌شود. بدون نظارت وارد کشور شده و پس از کاشت تازه سؤال می‌کنند آیا این گونه‌های گیاهی مهاجم هستند یا خیر؟! از سویی دیگر، گونه گیاهی غیربومی «پالونیا» نیز رشد فوق‌العاده بالایی دارد و اتفاقاً همین ویژگی نیز آن را به گیاهی بسیار خطرساز تبدیل کرده است؛ چرا که به‌دلیل رشد بسیار زیاد، می‌تواند گونه‌های بومی را پس زده و حیات آنها را نیز تهدید کند. از طرفی بذر و ریشه جوش این گیاه با سرعت بسیار بالایی تکثیر می‌شود. درست آن است که این گونه‌های غیربومی پیش از ورود به کشور، آزمایش شده و با اطمینان وارد اکوسیستم باارزش کشور شود؛ چرا که در صورت عدم تحقق چنین امر مهمی، حیات گونه‌های بومی مورد تهدید واقع شده و حتی آنها را نابود خواهد کرد. از دیگر سو، گیاه پالونیا، در مکان‌های طبیعی خود دارای آفات و بیماری‌های زیادی است. بنابراین ورود این گیاه به کشور می‌تواند باعث طغیان آفات و بیماری‌ها گردد، زیرا این گونه‌های گیاهی سریع الرشد، جذابیت زیادی برای انواع آفات و بیماری‌ها داشته و زمانی که در سطح وسیعی کشت می‌شوند، می‌توانند به کانون آفات و بیماری‌ها تبدیل شوند. این آفات، بعدها می‌توانند به درختان بومی ما نیز سرایت کرده و حیات آنها را تهدید کنند. بنابراین باید در خصوص ورود این گونه‌های گیاهی به کشور، دقت بیشتری بعمل آورده و بدون مطالعه و اطمینان، آنها را وارد نکرده و کشت نکنیم. در حقیقت کشور چهار فصل ایران با زیست بوم‌های متفاوتی که دارد، خاستگاه بسیاری از گونه‌های گیاهی بوده و در آن انواع گونه‌های گیاهی خاص و منحصربه فرد رشد می‌کند. حال اگر گونه‌های غیربومی مهاجم، بدون هیچ آزمایش و پشتوانه علمی وارد کشور شده و به وفور نیز کشت گردد، گونه‌های بومی و منحصربه فرد کشورمان در خطر انقراض و نابودی قرار خواهند گرفت.

صدای پای بحران از خیلی وقت پیش به گوش رسیده بود، موضوع از هشدار و خطر گذشته است و حالا شاهد نفس‌های آخر دریاچه ارومیه هستیم. دریاچه‌ای که زمانی عنوان ششمین دریاچه آب شور جهان، بزرگترین دریاچه آب‌شور خاورمیانه و بزرگترین دریاچه ایران را با خود به یدک می‌کشید، محل زندگی بسیاری از حیوانات مهاجر و بومی مثل فلامینگو، پلیکان، حواصیل و اردک بود و سالانه هزاران گردشگر را به خود جلب می‌کرد؛ حالا، تنها یک‌قدم تا خشکی کامل فاصله  دارد و آمار حکایت از خشک شدن ۹۵ درصد این تالاب بین‌المللی است. خبری تلخ که نه‌تنها آذربایجان بلکه کل ایران را متأثر خواهد کرد و حتی گفته می‌شود که در صورت خشک شدن دریاچه، طوفان‌های نمکی به کشورهای همسایه نیز می‌رسند. دریاچه ارومیه در قالب طرح‌های ستاد احیا قرار بود از سال ۱۳۹۴، ظرف مدت ۱۰ سال به تراز اکولوژیک خود برسد؛ اما بعد از گذشت ۷ سال و اجرای طرح‌های سازه‌ای متفاوت و هزینه، روند معکوسی را در مقابل احیا نشان می‌دهد. سؤال اینجاست که چرا بعد از گذشت این همه سال و با وجود صرف هزینه‌های میلیاردی، دریاچه ارومیه با این وضعیت بحرانی مواجه شده است؟

زیست بوم/ با الکترونیکی شدن فرایند صدور مجوزهای صنایع‌دستی،‌ ۲۶۰ رشته از ۲۹۹ رشته صنایع‌دستی صرفاً با ثبت نام و اعلام در سامانه‌، مجوز فعالیت می گیرند. سال‌هاست که دریافت مجوز و عبور از هفت خان فرایندها و روندهای اداری، مسیری طاقت فرسا برای آغاز یک فعالیت تولیدی هنری آن هم در حوزه صنایع دستی و هنرهای سنتی است. هنرمندی که سال‌های عمر خود را برای آموزش یک رشته نزد استاد گذرانده برای راه‌اندازی یک واحد تولیدی کارگاهی یا فروشگاه آثار مجبور بود زمان زیادی را برای دریافت مجوز فعالیت صرف کند. گاهی هم این مسیر چنان خسته کننده می‌شود که متقاضی نه تنها از فعالیت بلکه از اینکه سال‌های عمر خود را برای آموختن هنر ایرانی گذرانده بود پشیمان می‌شود. در حقیقت شیوع کرونا با وجود تمام مشکلاتی که به بار آورده است، نکته مثبتی را برای هنرمندان خلق کرده است، چرا که در این دوران مراجع صدور مجوز، شتاب بیشتری برای تکمیل اجرای دولت الکترونیک گرفته و با دست کشیدن از روندهای اداری و سنتی و قدیمی، امور مردم را تسهیل کردند.
توسعه دولت الکترونیک در دولت سیزدهم
در حقیقت آنچه دولت سیزدهم در یک سال گذشته بر آن تأکید داشت توسعه دولت الکترونیک است. وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در این مدت با الکترونیکی کردن فرایند صدور مجوزهای صنایع‌دستی به منظور شتاب‌دهی و تسهیل امور جاری به عنوان یک اقدام راهبردی، ۲۶۰ رشته از ۲۹۹ رشته صنایع‌دستی را از دریافت مجوز فعالیت معاف کرد و هنرمندان این رشته‌ها صرفاً با ثبت‌نام و اعلام در سامانه‌ مربوطه، مجوز فعالیت خواهند داشت.
به گزارش ایرنا، مسئولان وزارت میراث‌فرهنگی در طول یک‌سال گذشته همواره اعلام کردند که هنرمندان و صنعتگران ۲۶۰ رشته هنر سنتی و صنایع‌دستی می‌توانند به عنوان مشاغل خانگی فعالیت کنند، واحد تولیدی و حتی فروشگاه آثار داشته باشند وهمین که در سامانه اعلام کنند، می‌توانند فعالیت خود را به عنوان یک واحد تولیدی صنایع‌دستی آغاز کنند.
 رونق صنایع دستی
این نوع رویکرد و اقدامات در زمینه توسعه‌ زیرساخت‌های اجرایی دولت الکترونیک و استفاده گسترده از سامانه‌های اطلاعاتی منجر به کسب رتبه‌های برتر دولت الکترونیک توسط وزارت میراث فرهنگی در ارزیابی سازمان اداری و استخدامی و سازمان فناوری اطلاعات شد. رونق فضای کسب‌وکار و اشتغال با ایجاد بازارهای دائمی، دوره‌ای و محلی صنایع دستی، تحریک تقاضا با طراحی کارت خرید اعتباری ۱۰ میلیون تومانی صنایع دستی ویژه‌ کارمندان دولت با حمایت صندوق کارآفرینی امید به مبلغ ۳۲۰ میلیارد تومان، تجهیز و راه‌اندازی کارگاه‌های هنرهای سنتی، ایجاد، حفظ و صیانت از مشاغل خانگی با ارائه تسهیلات به آنان و احیا و باززنده‌سازی 20 رشته فراموش شده هنرهای سنتی از قبیل: پلاس بافی، بخارایی دوزی و... از دیگر اقدامات دولت سیزدهم در بخش صنایع دستی است. البته دولت سیزدهم برای حمایت از فعالان صنایع‌دستی اعطای بسته‌های حمایتی را دستور کار قرار داد، زیرا حوزه صنایع‌دستی از خسارت‌های کرونا بی‌نصیب نبود، بسیاری از کارگاه‌ها و فروشگاه‌ها در سه سال گذشته تعطیل شد و بازارچه‌های فصلی و دائمی مانند هرسال برگزار نشدند. اگرچه در دوران کرونا فروش آنلاین محصولات کمی تسکین‌بخش بود، اما وزارت میراث‌فرهنگی در دولت سیزدهم از همان روزهای نخست یکی از اولویت‌های حمایتی خود را کمک به هنرمندان و صنعتگران این حوزه که جامعه‌ای ۲.۵ میلیون نفری را تشکیل می‌دهند،‌ قرار داد. در دوره جدید نیز با حضور عزت الله ضرغامی وزیر میراث فرهنگی، گردشگری وصنایع دستی چهار محور حمایت و سامان‌دهی تولید، حفظ و ایجاد اشتغال، آموزش و ترویج، حفظ و صیانت صنایع‌دستی راهبرد وزارت میراث فرهنگی و مبنای کار مدیران این حوزه قرارگرفت که در همین چهارچوب در یک‌سال گذشته ۹میلیارد تومان تسهیلات بلاعوض و ۷۴ میلیارد تومان تسهیلات کم‌بهره به هنرمندان، صنعتگران و تولیدکنندگان صنایع دستی پرداخت شد.
هویت‌بخشی به اصالت هنر سنتی
از طرفی، یکی دیگر از دستاوردهای حوزه مدیریتی صنایع‌دستی، جلوگیری از حذف ماده ۱۴۲ قانون معافیت از بیمه و معافیت مالیات بر ارزش‌افزوده برای خانواده بزرگ صنایع‌دستی و همچنین تبدیل تعرفه برق و آب کارگاه‌های صنایع دستی از صنعتی به تجاری (۱۴۹۵ ریال) است. همچنین استفاده از بند الف تبصره ۱۸ هم دستاورد بزرگی برای حوزه صنایع‌دستی بود که وزارت میراث‌فرهنگی به‌عنوان اولین دستگاه از این تبصره برای حمایت از تولید و تحریک تقاضا استفاده کرد و در مجموع ۳۴۰میلیارد تومان به این حوزه اختصاص داده شد.
تدوین و ابلاغ سند ملی گوهرسنگ‌ها یکی از دستاوردهای نهضت تفویض اختیار در چهارچوب ثبت ملی شهرها و روستاهای صنایع‌دستی است، که گامی برای برندسازی و هویت‌بخشی به اصالت هنر سنتی در یک منطقه است، در طول یک سال گذشته ۱۵ شهر و روستا ثبت ملی شده و اکنون این فهرست به ۴۵ شهر و ۲۲ روستای ملی صنایع دستی رسیده است، این در حالی است که ۱۱ شهر و سه روستای ایران ثبت جهانی شده‌اند و پرونده سه شهر و روستای جدید صنایع دستی برای ثبت جهانی آماده است. این فرایند اکنون به یک مطالبه عمومی در سراسر کشور تبدیل شده است. اعطای نشان اصالت به صنایع‌دستی فاخر یکی از اقدامات مؤثر و ادواری در این حوزه است. در یک سال گذشته با اعطای ۵۲۵ مهر اصالت ملی، مجموع آثار دارای این نشان به ۳ هزار و ۵۲۲ اثر رسیده  است. از طرفی با دریافت ۳۸ مهر اصالت بین‌المللی در مجموع  ۸۴ اثر فاخر صنایع دستی ایران دارای این نشان معتبر شده‌اند.

ایسنا- «حمیدرضا محمدی» مدیرکل دفتر پذیرش و اعزام زائران عتبات عالیات در سازمان حج و زیارت گفت: از بین یک میلیون و ۶۰۰ هزار نفر که برای اربعین پیش ثبت‌نام کرده‌اند، فقط حدود ۲۴۰ هزار نفر ثبت‌نام اربعین را قطعی کرده‌اند.

مهر- «رضا رحیمی» رئیس اداره حفاظت محیط‌ زیست شهرستان گرمی گفت: تعداد گاوچرانک مشاهده شده در مناطق نواحی مرزی شهرستان گرمی بیش از ۵ هزار بال برآورد شده است.

مهر- «سید عزت‌الله ضرغامی» وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گفت: شهرداری برنامه‌ای خاص برای بافت‌های تاریخی ارائه کند تا بتوانیم به شکل تخصصی مسائل بافت‌های تاریخی را مدیریت کنیم.

ایرنا- «بهرامعلی ظاهری» مدیرکل حفاظت محیط‌ زیست استان سمنان گفت: حصارکشی بخشی از جاده ترانزیتی تهران- مشهد در محدوده استان سمنان به منظور تأمین امنیت یوزپلنگ‌ها در قلمروشان ضروری‌ترین اقدام برای حفظ جان این گونه است که بدون اعتبار ملی میسر نیست.