زهرا کشوری
خبرنگار
ریزگردهای خارجی به جان بخش‌هایی از کشور افتادند. آسمان ایران در بخش‌های جنوبی، غربی و شمال غربی خاکستری و نارنجی شده است. تهرانی‌ها نفس کم آوردند تا خوزستانی‌ها امیدوار شوند حالا که آسمان پایتخت همرنگ خوزستان شده دولتمردان راه حلی برای کاهش آن روی میز اجرا بگذارند. ریزگردهایی که از سمت عراق می‌آید و بسیاری آن را نتیجه خشک شدن دجله و فرات به‌دلیل سدسازی روی این دو رودخانه می‌دانند. هرچند آسمان خاکستری ایران تنها نتیجه ریزگردهای عراق نیست و بخشی ازآن از سمت عربستان، اردن و سوریه می‌آید. این وضعیت واکنش سمیه رفیعی رئیس فراکسیون محیط زیست مجلس شورای اسلامی را در پی دارد. او از پیگیری موضوع ریزگردها در بهارستان خبر می‌دهد و می‌گوید: «مجلس این موضوع را در راستای تحقق قانون هوای پاک پیگیری و با هرگونه سهل‌انگاری برخورد می‌کند.» سمیه رفیعی در این انتقاد انگشت روی زخمی می‌گذارد که پیش از این فعالان و کارشناسان مستقل خواستار درمان آن شده بودند. او حذف اعتبار مقابله و مدیریت ریزگردها در قانون بودجه ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱  را یادآور می‌شود و می‌گوید: متأسفانه ،هم در بودجه سال گذشته و هم در بودجه امسال هرگونه اعتبار در خصوص مقابله یا مدیریت ریزگردها را حذف کرد.
او می‌گوید: «هر چند مبادی ورودی این مسأله از مرزهای غربی، جنوب و جنوب غربی است و بیشتر کانون‌ها خارجی است؛ اما قاعدتاً باید جهت برنامه‌های بعدی بودجه لازم تخصیص پیدا می‌کرد که متأسفانه این امر هم مغفول ماند و مرکز ملی مقابله با ریزگردها در سازمان محیط زیست دقیقاً معلوم نیست چرا این درخواست را برای تأمین اعتبارات لازم در خصوص این معضل در شرایط بحرانی نداشت و پیگیر نبوده است.» اعتبار مقابله و مدیریت ریزگردها در حالی در  قانون بودجه سال گذشته و سال‌جاری حذف شد که پیش از این «علی محمد طهماسبی بیرگانی» مدیر ملی ستاد مقابله با پدیده گرد و غبار در گفت‌و‌گو با «ایران» از ورود سالانه 150 میلیون تن ریزگرد از سمت همسایگان غربی، جنوبی و شرقی به کشور خبر داده و تنها راهکار آن را ایجاد یک صندوق مشترک دانسته بود. برآوردهای ملی نشان می‌دهد گرد و غبار سالانه تنها در 5 استان خوزستان، کرمانشاه، ایلام، هرمزگان و خراسان جنوبی 6 هزار میلیارد تومان خسارت را به کشور وارد می‌کند. ریزگردهایی که فقط تنفس کشیدن را برای شهروندان ایرانی سخت نمی‌کنند، این توده نارنجی -خاکستری به شدت زادآوری طبیعت ایران از جمله جنگل‌های زاگرسی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. جنگل‌های زاگرسی خود سد سبز در مقابل ریزگردها هستند اما انباشت طولانی مدت ریزگرد‌ها و گرد و غبار روی برگ و شاخه درختان به تنک و بیمار شدن این دیواره سبز ارزشمند منجر شده تا خسارت ورود ریزگردها تنها  به هزینه درمانی و سلامتی شهروندان ایرانی محدود نباشد. همان‌طور که در داخل ایران سدسازی به ایجاد کانون‌های محلی ریزگردها بویژه با خشک کردن تالاب‌هایی چون هورالعظیم و... منجر شده است سد‌سازی ترکیه، عراق و سوریه یکی از عوامل اصلی خشک شدن دجله و فرات و هجوم ریزگردهای سوریه و عراق به ایران است. وقتی ریزگردها نفس‌ها را در ایران تنگ می‌کند بسیاری بحث خشک شدن دجله و فرات را محدود به ساخت سد «ایلسو» یا ابر پروژه آبی ترکیه یعنی «گپ» می‌کنند اما آن‌طور که «حجت میان آبادی» پژوهشگر دیپلماسی آب کشور به «ایران» می‌گوید: «در ترکیه حدود 10 ابرپروژه آبی وجود دارد که پروژه گپ تنها یکی از آنها است.» به گفته «حجت میان آبادی» نکته جالب‌تر اینکه در پروژه گپ هم 22 تا سد وجود دارد که «ایلسو» تنها یکی از این مجموعه سدها است. تعداد سدهایی که عراق روی دجله ساخته 260 درصد از ظرفیت کل رودخانه دجله بیشتر است و تعداد سدهایی که سه کشور سوریه، ترکیه و عراق روی دجله ساخته‌اند 300 درصد بیشتر از کل ظرفیت دجله است. میان آبادی حجم این سدها را 3 برابر کل آب می‌داند و می‌گوید: «تعداد سدهایی که فقط ترکیه روی رودخانه فرات ساخته 325درصد بیشتر ازآب فرات است. یعنی سدهایی که ترکیه روی رودخانه فرات ساخته 300 درصد بیشتر ازظرفیت رودخانه است. مجموع سدهایی که این 3کشور روی دجله و فرات ساخته‌اند، قادراست 4برابر تمام دجله و فرات را ذخیره کند. چه فرقی دارد ایلسو باشد یا نباشد. ترکیه سهم بیشتری از سد ایلسو در روزهای خاکستری و نارنجی ایران دارد.»
«ظهیر حیدری‌نژاد» کارشناس منابع آب کشور در گفت‌و‌گو با «ایرنا»ریزگردهای اخیر را ناشی از عمل نکردن عراق و ترکیه به تعهداتشان می‌داند و می‌گوید: «دولت عراق براساس مسئولیت بین‌المللی و تفاهمنامه‌ای که با کشورمان امضا کرده، می‌بایست برای مالچ پاشی، درخت کاری و تثبیت خاک در نقاط کانونی ریزگردها اقدام می‌کرد که با عدم انجام تعهدات خود، سبب بروز ریزگردهای فعلی شده است.»
او می‌گوید: «دولت عراق بر اساس تفاهمنامه‌ای که با کشورمان امضا کرده است، می‌بایست برای مالچ پاشی در مناطقی که امکان غرق آبی کردن را ندارد و نیز درختکاری و اقدامات تثبیتی در مناطقی که می‌توان آن را غرق آب کرد، اقدام کند که این کار را نکرده است.»
براساس گفته‌های علی محمد طهماسبی، مدیر ملی ستاد مقابله با پدیده گرد و غبار، سازمان محیط زیست و منابع طبیعی بیش از هرچیزی روی همکاری عراق و سوریه و امارات با توجه به روابط سیاسی کشور ایران با کشورهای همسایه برای حل ریزگردها  حساب کرده است. این در حالی است که بخش زیادی از ریزگردها از سمت عربستان به ایران می‌آیند. با وجود این طهماسبی به «ایران» می‌گوید: «گام خوبی در سنوات قبل مبنی بر آموزش عراقی ها صورت گرفت ولی متأسفانه تا زمینه‌ها برای اقدامات اجرایی فراهم شد، غائله داعش پیش آمد و اصلاً نشد کاری انجام بگیرد. زمانی هم که موضوع داعش کمرنگ شد، یک تقاضای رسمی از عراق با پیگیری‌هایی که ما قبل از کووید -19 انجام دادیم آمد و باز هم رفتیم برای برنامه‌ریزی اما کووید اجازه نشست و برخاستی نداد. الان شناسایی و برنامه عمل تمام و تدوین شده و فقط همکاری همسایه‌ها را می‌خواهد تا ما تجربیات‌مان را در اختیار آنها بگذاریم. ما در دو سه تا سخنرانی رسمی در مجامع بین‌المللی هم این موضوع را اعلام کردیم. یک پیشنهاد را هم خود بنده داده بودم که آقای سلاجقه در مجمع جهانی نایروبی مطرح کرد. آقای دکتر در دو سه دیدار رسمی از جمله دیدار با خانم «اینگر اندرسن» مدیر برنامه محیط‌ زیست سازمان ملل متحد و در سخنرانی اصلی، تقاضای همکاری مشترک را در این زمینه داد. دو تا برنامه عمل زیر منطقه‌ای هم برای ساماندهی گرد وغبارهایی که از کشورهای اطراف به ایران می‌آید در 6 ماه گذشته تکمیل شده و در این رابطه با مراجع بین‌المللی نامه‌نگاری کردیم. بزودی یک نامه‌ای هم به امضای رئیس سازمان حفاظت محیط‌ زیست برای وزیر امورخارجه ایران، به خاطر تسهیل همکاری‌های بین‌المللی می‌فرستیم. کارهای نرم‌افزاری برای ساماندهی ریزگردها در جنوب، جنوب غربی، شرق و شمال شرق کشور تمام شده است. همچنین برای ترکمنستان، ازبکستان، افغانستان و پاکستان هم ما یک بسته همکاری را آماده کرده‌ایم ولی متأسفانه به دلایل مختلفی ریزگردها برای کشورهای همسایه در سطح اولویت پایین تری هستند و این مسأله باعث شده تا ایران بیشتر خسارت ببیند.» او تنها راهکار را ورود یک سازمان بین‌المللی به ماجرا می‌داند.

بیتا میرعظیمی
خبرنگار
 بروز طوفان‌های غباری نمکی ناشی از خشک شدن دریاچه ارومیه و فعال شدن کانون‌های ریزگردها، بار دیگر سلامت مردم تبریز و شهرهای اطراف را به خطر انداخته است. به گفته مدیرکل محیط‌ زیست آذربایجان شرقی، منشأ این گرد وغبارها، تندبادهای لحظه‌ای و ورود توده گرد و غبار محلی و فرامنطقه‌ای است.پدیده گرد وغبار یا ریزگرد یکی از مخاطرات طبیعی مناطق خشک و نیمه خشک ایران است. هنگامی که این معضل با خشک شدن دریاچه ارومیه مصادف شود، بروز طوفان گرد وغبار نمکی امری اجتناب‌ناپذیر خواهد بود؛ اتفاقی تأسف‌برانگیز که اثرات عمیقی بر انسان‌ها، جانوران و گیاهان برجای خواهد گذاشت. طوفان‌های غباری نمکی می‌توانند در آینده‌ای نزدیک برای تبریز، شهرها و روستاهای آذربایجان شرقی، فاجعه آفرین باشند. این در حالی است که پیش از این کارشناسان هشدار داده بودند که اگر برای دریاچه ارومیه تدبیری اندیشیده نشود، رخداد طوفان‌های نمکی خطرناک در استان آذربایجان شرقی بویژه تبریز قطعی خواهد بود.
«حسن عباس نژاد» مدیرکل محیط‌ زیست آذربایجان شرقی با تأیید وجود طوفانی از گرد و غبارهای نمکی دریاچه ارومیه و سایر کانون‌های گرد وغبار در اطراف تبریز به «ایران» می‌گوید: هفته گذشته شاهد گرد و غبارهای نمکی در آذربایجان غربی نیز بودیم؛ اما جهت اصلی آن از سمت ارومیه بود. هم اکنون نیز دامنه این گرد و غبار با عبور از بسترهای خشک رسوبات نمکی دریاچه ارومیه به تبریز رسیده است. منشأ این حادثه کانون‌های گرد وغبار فرامنطقه‌ای ، کشورهای اطراف و نیز کانون‌های داخلی است.وی می‌افزاید: در ایران کانون‌های مختلفی از گرد وغبار وجود دارد که یکی از آنها دریاچه ارومیه است. با تغییر فصل و وزش بادهای بهاری دریاچه ارومیه به‌عنوان یکی از کانون‌های اصلی گرد و غبار در سال‌های اخیر در ایجاد طوفان گرد وغبار از رسوبات نمکی نقش مؤثری را ایفا می‌کند.
مدیرکل محیط‌ زیست آذربایجان شرقی این گرد و غبارهای نمکی را دلیلی بر شکست طرح احیای دریاچه ارومیه ندانسته و می‌گوید: طرح احیای دریاچه به هیچ وجه شکست نخورده و در دولت سابق و در دولت کنونی (دولت سیزدهم) با قدرت بیشتری دنبال می‌شود و مسئولان تلاش می‌کنند تا پروژه‌های مرتبط با احیای دریاچه ارومیه را با حدت و شدت بیشتری دنبال کنند.عباس‌نژاد می‌افزاید: هم اکنون ایستگاه‌های آنالیز تنها وزن ذرات را مشخص می‌کنند؛ نه کیفیت ذرات را. برای حل این مشکل و آنالیز دقیق‌تر کیفیت و نوع عناصر موجود در گرد و غبارها، همکاری‌های مشترکی را با دانشگاه تبریز شروع کرده‌ایم.این موضوع را پیش از این بارها مسئولان استان به روزنامه ایران گفته اند اما معلوم نیست چه زمانی قرار است مشکل حل شود.در همین حال «سیروس داوودی» مدیرکل منابع طبیعی آذربایجان شرقی نیز با اشاره به ریزگردهای اخیر که در کل کشور نیز شایع بوده است به «ایران» می‌گوید: منشأ این گرد وغبارها، خارج از کشور بوده و درحال حاضر کانون‌های بحرانی فرسایش در حوضه دریاچه ارومیه به‌طور نسبی تثبیت شده است و چنانچه موضوع احیای دریاچه ارومیه به‌طور جدی پیگیری نشود در آینده می‌تواند مشکلات عدیده‌ای برای منطقه ایجاد کند.وی منشأ گرد و غبارهای سراسر کشور را منتسب به دریاچه ارومیه ندانسته و می‌گوید: گرد و غبارهای موجود در کشور به دلایل فرامنطقه‌ای شکل گرفته و به هیچ وجه مرتبط با دریاچه ارومیه نیست.«داوود قاسم زاده» مدیر روابط عمومی اداره کل حفاظت محیط‌ زیست استان آذربایجان شرقی نیز در خصوص منشأ گرد و غبارهای نمکی در تبریز و ریزگردهایی که سراسر کشور را فرا گرفته است به «ایران» می‌گوید: دلیل گرد و غبارهای روز گذشته، تند‌باد‌های لحظه‌ای و ورود توده گرد و غبار فرامنطقه‌ای و محلی است. هر چند که باد و طوفان از پدیده‌های طبیعی هستند که در استان ما نیز رخ می‌دهند، اما هنگامی که گرد و غبار نیز به آن افزوده شود، باعث بروز مشکلات و آلودگی هوا می‌شود.
وی می‌افزاید: خشکسالی‌های چند سال اخیر، خشک شدن تالاب‌ها، پروژه‌های راهسازی و شهرسازی، تشدید استخراج معادن رو باز و نبود پوشش گیاهی مناسب در مراتع و منابع طبیعی از اصلی‌ترین دلایل بروز این وضعیت هستند. همچنین چندین کانون گرد و غبار در اطراف شهر تبریز قرار دارد که اصلی‌ترین آنها دریاچه ارومیه است که در صورت خشک شدن، مشکلی جدی خواهد بود.مدیر روابط عمومی اداره کل حفاظت محیط‌ زیست استان آذربایجان شرقی تصریح می‌کند: با توجه به بارش‌های اندک طی سال‌های گذشته، آب دریاچه ارومیه کم شده و یکی از عوامل ایجاد گرد وغبارهای نمکی در منطقه تشدید شده است. در حال حاضر پروژه‌های سخت افزاری با هدف احیای دریاچه ارومیه به اتمام رسیده است و منتظر افتتاح تونل آب‌رسانی به دریاچه ارومیه هستیم.