زهرا کشوری
 خبرنگار
پنجم آذر ماه امسال بود که سازمان حفاظت محیط‌‌زیست کشور مصرف مازوت برای نیروگاه‌ها و واحدهای صنعتی و معدنی را ممنوع اعلام کرد. علی سلاجقه، رئیس پردیسان هم از واحدهای صنعتی و نیروگاه‌ها خواست تا به فکر سوخت جایگزین باشند. 11آذر داریوش گلعلیزاده، معاون مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌ زیست ایران از تشکیل پرونده قضایی برای نیروگاه‌هایی که ممنوعیت مازوت را شکسته بودند خبر داد. همان زمان شورای شهر و نمایندگان اصفهان در مجلس شورای اسلامی از مصرف مازوت در کلانشهر اصفهان اظهار نگرانی کردند. «ایرج حشمتی»، مدیرکل محیط‌ زیست اصفهان در گفت‌و‌گو با «ایران» استفاده از مازوت در این کلانشهر را به طور کامل رد کرد. گلعلیزاده هم اصفهان و کرج را از جمله کلانشهرهایی اعلام کرد که مازوت نمی‌سوزانند. اما نه تنها شکایت سازمان از نیروگاه‌های متخلف به جایی نرسید که استفاده از مازوت - دست کم- در اصفهان و کرج هم در دی ماه ثابت شد. همین موضوع انگیزه‌ای برای گفت‌و‌گوی روزنامه ایران با گلعلیزاده شد. او در این گفت‌و‌گو می‌گوید که نیروگاه‌ها به جای نصب سیستم کنترلی به‌دنبال حذف ماده 13 هوای پاک بودند! این ماده تنها در صورتی به وزارت نیرو اجازه مصرف مازوت را می‌دهد که نیروگاه‌ها روی خروجی‌های خود سیستم کنترلی آلودگی هوا نصب کنند.

نتیجه شکایت سازمان حفاظت محیط‌‌زیست از 11 نیروگاهی که مازوت می‌سوزاندند چه شد؟
نیروگاه‌ها اجازه دارند با هدف جلوگیری از اختلال در تأمین برق، از سوخت مایع، نفت، گاز یا مازوت به‌عنوان سوخت جایگزین به‌صورت مدیریت شده استفاده کنند. این اجازه برای زمانی است که وضعیت شهرها در اضطرار آلودگی قرار ندارد. هر موقع شاخص آلودگی بالا رفت مصرف مازوت باید متوقف شود. این تصمیمی است که در سطح کلان گرفته شده است.
در حال حاضر مازوت در شرایط اضطرار آلودگی دارد مصرف می‌شود!
سازمان محیط‌ زیست می‌گوید، اگر قرار است که مازوت مصرف شود، نیروگاه‌ها حتماً باید سیستم کنترلی داشته باشند و خروجی دودکش آنها مطابق با استاندارد باشد. رویکرد سازمان همین است. ما نمی‌توانیم رأساً مخزن نیروگاهی را که برخلاف نظر محیط‌ زیست مازوت مصرف می‌کند، پلمب کنیم. سازمان در این مواقع براساس قانون، واحد متخلف را در لیست پرونده‌های آلاینده قرار داده و برای آن پرونده حقوقی تشکیل می‌دهد. تصمیم‌گیری درباره نحوه اعمال قانون بر عهده مرجع قضایی است.
هیچ کدام از نیروگاه‌ها هم سیستم کنترلی ندارد. تا الان واحدی از سوی مراجع قضایی محکوم شده است؟
نیروگاه‌ها را که نمی‌توانند پلمب کنند.
پس فایده پیگیری قضایی چیست؟
 در برخی مواقع مدیران بخش‌هایی تحت پیگرد قانونی قرار می‌گیرند ولی این موضوع که صرفاً در اختیار محیط‌ زیست نیست. از نظر قانون، اختیار ما در همین حد است. من ابتدا واحدهای متخلف را در لیست صنایع آلاینده قرار می‌دهم، پیگیری حقوقی می‌کنم و در نهایت گزارش آن را به دولت و نهادهای نظارتی مثل سازمان بازرسی کشور، دیوان محاسبات و کمیسیون اصل 90 می‌دهم. این دستگاه‌ها هم می‌روند حرف‌های واحد را می‌شنوند، واقعیت‌های جامعه را می‌بینند و براساس مسائل مطرح شده، تصمیم می‌گیرند. ما در سال‌های گذشته اجازه مصرف مازوت را در کلانشهرهایی که آلودگی هوا داشتند، ندادیم.
پیشتر گفته بودید کرج و اصفهان مازوت مصرف نمی‌کنند. حالا مصرف مازوت در این کلانشهرها تأیید شده است. معاون استانداری اصفهان می‌گوید مسئولان نیروگاه شهید منتظری بدون اطلاع استانداری [اصفهان] از تهران اجازه گرفتند.
آنجا(نیروگاه شهید منتظری اصفهان) با اجازه مراجع قضایی فک پلمب شده است. سازمان محیط‌ زیست اجازه فک پلمب نداده است. رویکرد ما این است که سازمان حفاظت محیط‌ زیست مخالف مازوت‌سوزی بویژه در شرایط اضطرار آلودگی هوا است.
سازمان محیط‌ زیست هم مثل سازمان ملل است فقط محکوم می‌کند؛ کاری از سازمان برنمی آید.
من یک دستگاه حاکمیتی نظارتی دولتی هستم. اختیارات و شرح وظایفم مشخص است. بیشتر از شرح وظایفم نمی‌توانم انجام بدهم. شما ببینید با شکایت یک شهروند مصوبه «تعیین سن فرسودگی خودروها» دولت در آیین نامه اجرایی ماده 8 قانون هوای پاک ابطال شد. الان من چه کار کنم؟ ما به جای سن فرسودگی رفتیم مصوبه جایگزین مرز فرسودگی را گرفتیم. شما می‌گویید چرا سازمان ایستاده و نگاه می‌کند؟ بدنه سیستم برای من اختیارات و شرح وظایف را مشخص کرده‌اند. در مراجع قضایی، قاضی براساس محتویات پرونده و اختیاراتی که دارد تصمیم می‌گیرد. هیچ پرونده‌ای را منع تعقیب نمی‌زند. براساس شرایط کشور تصمیم می‌گیرد.
باعث تأسف است که فردی حقیقی می‌تواند یک مصوبه را لغو کند، اما یک سازمان نمی‌تواند از وظایف قانونی خود دفاع کند. چه نهادی می‌تواند نیروگاه را موظف کند که لااقل سیستم کنترلی داشته باشد؟
ما در جامعه با یک واقعیت رو‌به‌رو هستیم. الان وضعیت نیروگاه‌ها از نظر سیستم کنترلی خیلی خراب است. به‌دلیل اینکه نیروگاه‌ها فرسوده هستند. یک ضرورتی هم به‌ نام تأمین برق داریم. آلودگی ایجاد نکردن هم جزء ضروریات است. باید یک تصمیم بینابین گرفته شود که در شرایط موجود حداقل آلودگی وجود دارد. ما در سال‌های گذشته هم همین کار را کردیم. گفتیم در شرایط اضطرار آلودگی به هیچ وجه نباید از مازوت استفاده شود. در کلانشهرهای ما نباید مصرف می‌کردند که نکردند.
پارسال توانستید مخازن مازوت را پلمب کنید. امسال چه اتفاقی افتاده که بدون اجازه و مجوز شما فک پلمب صورت می‌گیرد؟
ما اجازه فک پلمب ندادیم. شما یکجا نامه نشان بدهید که ما اجازه استفاده از مازوت را داده باشیم. یکجا در مصاحبه‌ها نشان بدهید اجازه فک پلمب دست کیست؟
چرا سؤال من را با سؤال جواب می‌دهید؟
پارسال توانستند سوخت را بدون مازوت تأمین کنند. هر چقدر میزان مصرف سوخت گاز در بخش خانگی و تجاری بیشتر شود سوخت مورد نیاز نیروگاه‌ها با مشکل مواجه می‌شود. به خاطر اینکه اختلال ایجاد نشود به سمت سوخت جایگزین می‌آیند. ما اجازه سوخت مایع را به آنها ندادیم. کی پلمب می‌کند کی فک پلمب می‌کند؟! کسی که پلمب می‌کند فک پلمب هم می‌کند. سازمان اصلاً حق فک پلمب ندارد. غیرقانونی است.
 یعنی بود و نبود محیط‌ زیست در این ماجرا فرقی ندارد؟
این را شما می‌گویید. همه شرایط را کنار گذاشتید به این نتیجه رسیدید که بود و نبود سازمان یکی است. خبر از اقدامات سازمان محیط‌ زیست ندارید. دستگاه نظارتی بالای سر ماست. اگر ترک فعل کنیم دستگاه‌های نظارتی وارد موضوع می‌شوند. من که نمی‌توانم مطابق میل خودم هر کاری بکنم.
شما به مراجع قضایی شکایت کردید و مخازن مازوت پلمب شد. نیروگاه‌ها هم به دستگاه‌های قضایی مراجعه کردند و مخازن در شرایط اضطرار آلودگی فک پلمب شد. گام بعدی محیط‌ زیست برای هوای پاک چیست؟
سازمان به آقای مخبر معاون اول رئیس جمهوری، به مجلس و تمامی مراجع گزارش داده است. یک جلسه هم با تمام طرفین دارد. ما اعلام خطر می‌کنیم. الان معطل ماندن تکالیف قانون هوای پاک به‌دلیل نبودن اعتبارات است. اگر اعتبارات پرداخت شود سیستم کنترلی نیروگاه‌ها نصب، خودروهای فرسوده از رده خارج می‌شود و نوسازی ناوگان اتفاق می‌افتد. با دست بسته که نمی‌شود کار کرد.
 اعتبار لازم برای نصب سیستم‌های کنترلی روی نیروگاه‌ها را چه ارگانی باید تأمین کند؟
وزارت نیرو طبق ماده 23 قانون هوای پاک، آیین نامه اجرایی هوای پاک و ماده 13قانون هوای پاک مکلف است اگر سوختش نامناسب باشد، سیستم کنترلی نصب کند.
در تمام این سال‌ها مشکل مالی اجازه نصب سیستم کنترلی نیروگاه‌ها را نداد؟
سال 96 در ماده 13 قانون هوای پاک و سال 97 در آیین نامه اجرایی این موضوع گنجانده شد. در تمام این سال‌ها ما به وزارت نیرو گفتیم اگر قرار است مازوت بسوزانید یک برنامه به ما بدهید که مثلاً در یک دوره پنج ساله سیستم کنترلی روی همه نیروگاه‌ها نصب می‌کنید. برنامه‌ای به ما ندادند! نیروگاه‌ها حتی می‌خواستند ماده 13 را لغو کنند، اجازه ندادیم. ماده 13 می‌گوید هر نیروگاهی که مازوت مصرف می‌کند باید سیستم کنترلی نصب کند. در دنیا علاوه بر مازوت، زغال سنگ هم مصرف می‌کنند اما سیستم کنترلی نصب می‌کنند. زغال سنگ 50 هزار ppm گوگرد دارد. یعنی 50 هزار قسمت در میلیون. ما هر سال یک بهانه‌ای می‌آوریم. الان نزدیک به 24 درصد محصولات پالایشگاه‌های ما به‌دلیل فرسودگی تبدیل به مازوت می‌شود. در حالی که نرم در دنیا 12 درصد است. پالایشگاه‌های ما فرسوده هستند، هم مشکل اعتبارات داریم و هم مشکل تکنولوژی. در چند سال اخیر تکنولوژی جدید وارد کشور نشده است. وزارت نفت می‌داند باید نوسازی کند اما برآورد می‌کند و می‌بیند هزینه بسیار بالاست. این نیست که بگوییم وزارت نیرو رها شده است. برای همه دستگاه‌هایی که ترک فعل کرده‌اند مثل وزارت نفت، وزارت راه، وزارت نیرو و... پرونده قضایی تشکیل شده است.
آیا در همه این سال‌ها دستگاهی مجبور به پرداخت خسارت برای ترک فعل شده است؟
نه!

هستی بختیاری
خبرنگار
گرد و غبارِ سالانه ۳ هزار و ۸۶ میلیارد تومان به خوزستان خسارت وارد می‌کند، ۸۴۴ میلیارد تومان به کرمانشاه ضرر می‌زند،۸۱۰ میلیارد تومان زیان به هرمزگان می‌رساند، ۵۰۵ میلیارد تومان به خراسان‌جنوبی خسارت می‌زند و ۳۵۷ میلیارد تومان به ایلام. براساس مطالعات ستاد ملی مقابله با پدیده گرد و غبار سازمان حفاظت محیط زیست، خسارت‌های سالانه گرد و غبار به منابع زیستی و اقتصادی این پنج استان، بر اساس قیمت‌های سال ۱۳۹۷، برابر ۵۶ هزار و 37 میلیارد ریال برآورد شده که معادل ۰۲/۱ درصد از کل تولید ناخالص داخلی (GDP) این استان‌ها است. از سوی دیگر مقابله با پدیده گرد و غبار در ایستگاه بی‌پولی متوقف است. حالا «علی‌محمد طهماسبی بیرگانی» مدیر ملی مقابله با پدیده گرد و غبار سازمان حفاظت محیط زیست در یک نشست آنلاین در هفته هوای پاک می‌گوید اگر 140 میلیارد تومان اعتبار اضطراری به ستاد ملی مقابله با گرد و غبار اختصاص نیابد، هزینه 580 میلیارد تومانی برای پوشش گیاهی در سال‌های گذشته هدر می‌رود. به گفته او، اگر این اعتبار تأمین نشود، بهار و تابستان آینده، کشور با چالش جدی گرد و غبار رو‌به‌رو می‌شود. همچنین همه راه‌هایی که ستاد برای تأمین اعتبار در سال 1400 رفته به در بسته خورده است. سهم ستاد مقابله با گرد و غبار در بودجه سال‌جاری، 245 میلیارد تومان بود که پرداخت نشد. ستاد، مجوز برداشت از صندوق ملی محیط زیست ندارد. نامه‌نگاری رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در دو نوبت به سازمان برنامه و بودجه هم چیزی را تغییر نداد. طهماسبی هشدار می‌دهد از سال ۱۳۹۷ برای تثبیت خاک در کانون‌های گرد و غبارخیز حدود ۸۰ هزار هکتار عملیات بوته کاری انجام شده که اگر محافظت نشوند با آسیب جدی مواجه خواهند شد. در حال حاضر 36 میلیون هکتار از اراضی کشور غبارخیز است. بارش‌ها کم شده و پروژه‌های عمرانی همچنان فرسایش خاک را گسترش می‌دهد. بنابراین اراضی غبارخیز به 36 میلیون هکتار محدود نخواهد شد. حدود یک میلیون و 463 هزار هکتار از این اراضی محدوده تالابی است. پرداخت نشدن حقابه تالاب‌ها از سوی وزارت نیرو به خشک شدن تالاب‌ها انجامید تا به یکی از کانون‌های اصلی ایجاد گرد و غبار در کشور منجر شود. ستاد ملی مقابله با گرد و غبار به نمایندگی از سازمان جنگل‌ها، منابع طبیعی و آبخیزداری و سازمان حفاظت محیط زیست کشور در حالی به‌دنبال یک بودجه 140 هزار میلیارد تومانی برای حفاظت طرح تثبیت گرد و غبارها است که اعتبار اختصاص داده شده به بعضی از سدها بیش از تمام اعتبار سازمانی مثل سازمان جنگل‌ها است. همان اندک اعتبار را هم بعد از پرداخت حقوق کارکنان، باید خرج درمان زخمی کند که طرح‌های توسعه‌ای بی‌توجه به حفاظت از محیط زیست به منابع طبیعی می‌زنند.
طهماسبی از افزایش گرد و غبار در سال‌جاری نسبت به سال‌های گذشته خبر می‌دهد اما می‌گوید هنوز از حد نرمال عبور نکرده است. به گفته او، وضعیت جنوب غرب کشور بسیار حساس است. شمال شرق کشور در محدوده سرخس ۱۳۵ هزار هکتار کانون داخلی دارد که از صحرای قره‌قوم در کشور ترکمنستان هم تأثیر می‌پذیرد. او می‌گوید: «برای مدیریت این بخش یک برنامه ۱۰ ساله برای دستگاه‌ها تهیه و به استان‌ها ارسال شده  و همکاری مشترکی نیز با کشور ترکمنستان در جریان است.»
به گفته رئیس ستاد ملی مقابله با گرد و غبار، حدود ۵.۵ میلیون هکتار از وسعت کانون‌های گرد و غبار، اراضی زراعی است که به محیط زیست بسیار هم آسیب می‌زنند. زمانی که زمینی شخم می‌خورد و بعد از برداشت محصول به حال خود رها می‌شود، مستعد گرد و غبارخیزی زیادی است.
طهماسبی مالچ پاشی را آخرین راه حل مقابله با گرد و غبار می‌داند اما واقعیت ماجرا آن است که بی‌پولی و الزام مجلس برای استفاده از مالچ، مالچ پاشی را در صدر برنامه‌های تثبیت ریزگردها نشان داده است. مالچ حتی در مناطقی که پوشش سبز دارند نیز استفاده شد. مالچ‌پاشی در خوزستان، کرمان و کاشان با انتقاد تند ۳۰ متخصص و پژوهشگر حوزه بیابان، گیاه‌شناسی و اکولوژی روبه‌رو شد. آنها سال 99 سازمان جنگل‌ها را متهم کردند که با مالچ‌پاشی بخشی از اکوسیستم این سه استان را با قیر آسفالت می‌کند. پیشتر «حمیدرضا رضایی» استاد دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان به «ایران» گفته بود: «تنها کشوری که در دنیا از مالچ نفتی استفاده می‌کند ایران است.مگر بیابان‌های ایران از امارات و عربستان بیشتر است؟ چرا آنها از مالچ نفتی استفاده نمی‌کنند؟»
مالچ نفتی، مرگی خاموش را برای زیستمندان رقم می‌زند. کاراکال‌ها را می‌کشد و هوبره‌ها و شاه‌بوف‌ها را از ذهن کویر پاک می‌کند. همچنین نفس خزندگان را می‌گیرد و پرواز پرندگان کویری را خط می‌زند. مالچ نفتی جلوی نفوذ آب را به سفره‌های زیرزمینی می‌گیرد و باعث می‌شود در زمان بارندگی، سیلاب راه بیفتد.
سال 99 سازمان محیط زیست از تأیید دو نوع مالچ سازگار با محیط زیست خبر داد اما بعد اعلام کرد به‌دلیل نیاز به اعتبار بالا نمی‌تواند در تثبیت ریزگرد‌ها از آنها استفاده کند. طهماسبی در نهایت آب پاکی را روی دست همگان می‌ریزد و می‌گوید: «سازمان جنگل‌ها ۲۰ سال است که بحث جایگزینی مالچ نفتی را دارد اما موفق نشده البته از سال ۹۷ مالچ بر پایه نفت تولید نمی‌شود.» اگر در بودجه 1401 تجدید نظر نشود و اعتبار اختصاص نیابد این مالچ هم ممکن است به سرنوشت مالچ‌های سازگار با محیط زیست در سال گذشته دچار شود.