نرگس کیانی
خبرنگار
«شب جنایتکاران» نام نمایشی است به نویسندگی خوزه تریانا، نویسنده کوبایی با ترجمه و کارگردانی مهدی ‌محبعلی ‌(سهاب) و بازی شیرین ‌عطااللهی، محمدرضا ‌حسن‌‌زاده، سوگند دیانی و نازی نخجیری که از 12 مرداد در سالن صنوبر پردیس تئاتر شهرزاد روی صحنه رفته است.
در خلاصه داستان «شب جنایتکاران» آمده است: «داستانی از فروخورده‌شدن فریادهایی که گاهی آن‌قدر بلند هستند که شنیده نمی‌شوند. روایتی از یک جنایت زیبا.» و مترجم و کارگردان آن، اثری روانشناختی می‌دانندش که چالشی عظیم در تعامل والدین با فرزندان را به تصویر می‌کشد. فرزندانی شامل دو خواهر و یک برادر که تصمیم به قتل پدر و مادر خود می‌گیرند و ما در طول نمایش با انگیزه‌های روانی آنها روبه‌رو می‌شویم. آنچه در ادامه می‌خوانید حاصل گفت‌وگویی است با مهدی ‌محبعلی ‌(سهاب) که نمایشش تا 12 شهریور روی صحنه خواهد بود.

  با توجه به تعطیلی‌ها و بازگشایی‌های مکرر سالن‌های تئاتر تحت تأثیر شیوع همچنان مهارنشده کرونا که ظاهراً به جزء لاینفک این هنر تبدیل شده است، این اتفاق چند مرتبه برای «شب جنایتکاران» رخ داد؟
اجرای ما از 12 مرداد آغاز شد و در ایام سوگواری امام حسین(ع) از 26 تا 30 مرداد به مدت ۵ روز تعطیل بودیم. قرار بود از اول شهریور مجدداً اجرایمان را از سر بگیریم که ترجیح دادیم کمی صبر کنیم تا شاید شرایط بهتر شود اما تغییری ایجاد نشد و از یکشنبه، هفتم شهریور مجدداً روی صحنه رفتیم.
   چه شد که به صرافت انتخاب متن «شب جنایتکاران» خوزه تریانا برای اجرا افتادید؟
زمستان 1399 بود که متن‌هایی گوناگون را در حوزه سایکودرام (روان‌نمایشگری) بررسی کردم. قصدم نه تئاتردرمانی که اجرای اثری در حوزه تئاتر روانشناختی بود و در این میان به «شب جنایتکاران» رسیدم. در همان جست‌وجوها متوجه شدم این متن پیش‌تر در ایران به صورت مشترک توسط هوشنگ آزادی‌ور و عدنان غریفی ترجمه شده و یک بار پیش از انقلاب در سال‌های 1352- 1351 توسط آزادی‌ور و با بازی بازیگرانی از جمله مهوش افشارپناه در کارگاه نمایش و یک بار پس از انقلاب در سال 1379 توسط امیر آتشانی در تالار شماره دو (کوچک) مجموعه تئاتر شهر براساس همان ترجمه آزادی‌ور و غریفی روی صحنه رفته است. در ادامه با پیداکردن متن انگلیسی و ترجمه آن، اقتباسی وفادارانه نسبت به آن انجام دادم و اینگونه شد که کار را آغاز کردم.
     تمرینات‌تان از همان زمان آغاز شد؟
تمرین ما از فروردین 1400 آغاز شد و با توجه به این که گمان می‌رفت واکسیناسیون عمومی سرعت بگیرد و مهار بیماری کرونا با سرعت بیشتری انجام شود از پردیس تئاتر شهرزاد برای تیر نوبت اجرا گرفتیم اما بعد از بازبینی توسط اعضای شورای نظارت‌وارزشیابی اداره‌کل هنرهای نمایشی، مجددا شاهد قرمزشدن وضعیت کرونا و تعطیلی سالن‌ها از 12 تیر بودیم و اجرای‌مان به تعویق و سرانجام به 12 مرداد افتاد.
  با توجه به قرارگرفتن متن در حوزه روانشناختی، شیوه اجرا چگونه است؟
ما در واقع یک تروما را شناسایی کرده‌ایم و آن خشونت خانوادگی است و این تروما را در قالب روایتی با ریتم تند و بازی‌های عصبی به نمایش گذاشته‌ایم. برای خودمان عجیب بود که قتل بابک خرمدین توسط پدر و مادرش، هنگامی رخ داد که ما در حال تمرین نمایش‌مان بودیم و بیش از پیش اثبات کرد که پرداختن به چنین مسائلی در قالب هنر، چه روی صحنه تئاتر و چه روی پرده سینما ضروری است و حتی اگر نخواهیم یا نتوانیم راه چاره‌ای به تصویر بکشیم دست‌کم می‌بایست نشان‌شان دهیم و از آنها حرف بزنیم.
   نگران پس زده شدن از سوی تماشاگر نبودید؟ با توجه به اینکه ممکن است در دلِ ترومایی زندگی کرده باشد که چیزی شدیدتر از آن‌چه شما روی صحنه نشان می‌دهید را در زندگی شخصی‌اش رقم زده باشد.
بازخوردی که ما در این شب از اجرای‌مان گرفتیم این است که تماشاگر با قصه همراه و جذب داستان، ریتم و بازی‌ها می‌شود. تأکید ما بر این است که در حال عمل به شیوه تئاتردرمانی نیستیم و داستانی را همراه با شیوه اجرایی منطبق بر آن اعم از میزانسن و نوع بازی بازیگران ارائه می‌کنیم که تاکنون نظر مخاطبان را جلب کرده است.
  احتمال خالی‌ماندن سالن در شرایطی که شیوع کرونا همچنان افسارگسیخته است و واکسیناسیون عمومی به کندی پیش می‌رود، نکته‌ای نبود که نگران‌تان کند؟
صادقانه بخواهم بگویم، نه نگرانم نمی‌کند. وقتی من در چنین شرایطی تصمیم به رفتن روی صحنه گرفته‌ام نباید توقعی هم در خصوص پرشدن سالنم داشته باشد و حتی نمی‌توانم آدم‌ها را تشویق به آمدن به سالن به عنوان تماشاگر کنم و موظف به درک شرایط موجود هستم که در آن مخاطبان ترجیح می‌دهند نهایت اقدامات پیشگیرانه برای عدم ابتلا به کرونا را انجام دهند. با وجود این، در همین شب‌هایی که روی صحنه‌ایم 50 درصد ظرفیت سالن که مجاز به استفاده از آن هستیم پر شده است. اتفاقی که برای خودمان حیرت‌انگیز است.
در این اجرا هم با وجود کیفیت قابل دفاعِ کار، خود را برای شکستی اقتصادی آماده کرده بودم اما مصر به روی صحنه رفتن بودم چرا که معتقدم جامعه همان‌قدر که نیازمند واکسینه‌شدن است نیازمند تئاتر دیدن هم هست. هرچند که این‌ها از نظر اولویت‌بندی متفاوتند و به شکل طبیعی یکی در اولویت بالاتر و دیگری در اولویت پایین‌تر قرار دارد.
   با اجرای «غارنشینان» در آبان 1398 و «شب جنایتکاران» در مرداد 1400 گمان نمی‌کنم در آینده دیگر هیچ شرایط ناگواری موجب ترس و وحشت‌تان از روی صحنه رفتن شود. با توجه به این که سامانه نوبت‌دهی واکسیناسیون برای تمام هنرمندانِ بالای ۴۰ سال که کد ملی آنها از سوی صندوق اعتباری هنر به مرکز فناوری اطلاعات وزارت بهداشت ارسال شده، باز شده است، آیا اساساً شما و گروه‌تان عضو صندوق اعتباری هنر هستید که بتوانید با تغییر بازه گروه سنی و رسیدن نوبت به جوان‌ترها امیدوار به واکسینه‌شدن باشید یا خیر؟
نه. احتمالاً می‌دانید که بسیاری از اهالی تئاتر و بخصوص جوانانی که اکنون روی صحنه‌اند، نه سن و سالی دارند و نه از شرایط عضویت در صندوق اعتباری هنر برخوردارند. در واقع تنها با عشق و علاقه است که کار می‌کنند و نه ایده‌ای و تصوری از حمایت دولتی در ذهن دارند و نه اساساً امکان برخورداری از آن را. این نکته‌ای بود که قادر آشنا، مدیرکل هنرهای نمایشی هم در گفت‌وگویی به آن اشاره کرد و گفت پیشنهادش به صندوق اعتباری هنر این است که گروه‌های نمایشی که اثری روی صحنه دارند و همین‌طور گروه‌هایی که تا شهریورماه در نوبت اجرا هستند، همراه با سالن‌داران در اولویت واکسیناسیون قرار بگیرند. اتفاقی که متأسفانه رخ نداد و با قیدِ «عضویت در صندوق اعتباری هنر» عملاً بسیاری از جوانان فعال حوزه تئاتر که عمیقاً در مواجهه با ویروس کرونا هستند از این دسته‌بندی کنار گذاشته شدند. جوانانی که روی صحنه نه می‌توانند ماسک بزنند و نه می‌توانند فاصله اجتماعی را رعایت کنند و فاصله‌شان با تماشاگر حاضر در سالن هم فاصله ایمن نیست.

«درخت شیشه‌ای آلما» نام نمایشی است به نویسندگی و کارگردانی فرید قادرپناه، با بازی کاوه ‌مرحمتی، آذین ‌نظری، آیدین ‌بهاری، کامیار دریاکناری و سحر خرم‌نژاد که از روز پنجشنبه 11 شهریور تا 31 شهریور در عمارت نوفل‌لوشاتو روی صحنه خواهد بود.
در خلاصه داستان «درخت شیشه‌ای آلما» آمده است: «کتابی به دست یک زوج جوان و عاشق می‌رسد که صفحه اول آن نوشته شده: «بعد از ورق‌زدن این صفحه زندگی شما تغییر خواهد کرد. لطفاً با احتیاط ورق بزنید.» نمایشی با داستانی سوررئال و شیوه اجرایی رئال، یک زندگی عادی که دچار تحولی غیرعادی می‌شود.» قادرپناه در خصوص زمان نگارش این متن به روزنامه ایران می‌گوید: «تیر 1399 بود که شروع به نگارش متن «درخت شیشه‌ای آلما» کردم. ایده شکل‌گیری آن نیز وقتی شکل گرفت که سالن جدید تماشاخانه نوفل‌لوشاتو در حال ساخت بود و مدیریت تماشاخانه تمام تلاشش را کرد تا درخت‌های موجود در ملک را حفظ کند. یکی از این درختان در انتهای سالن نمایش بود و همین درخت باعث نوشته‌ شدن «درخت شیشه‌ای آلما» شد.» او با اشاره به درختی که نقطه شروع «درخت شیشه‌ای آلما» را شکل داد، می‌افزاید: «این اتفاق اساساً پیش از آن رخ داد که به داستان فکر کرده باشم. یکی از دغدغه‌های من این است که آیا سرانجام می‌توانم متنی عاشقانه بنویسم یا نه؟ و هرچند در «درخت شیشه‌ای آلما» هم نتوانستم اما شروع ماجرا اینگونه بود که گمان کردم این درخت می‌تواند مفهوم خوب برای نوشته‌شدن چنین طرحی باشد.»
قادرپناه در پاسخ به این سؤال که آیا به زعم خودش نتوانسته است «درخت شیشه‌ای آلما» را به متنی عاشقانه نزدیک کند و به عقیده بازیگرانش چنین اتفاقی رخ داده است یا خیر هم توضیح می‌دهد: «نه چون اساساً فضا عوض شد. بسیار دوست دارم کاری لطیف، شاعرانه و عاشقانه با چفت‌وبست درست بنویسم اما متأسفانه هنوز موفق نشده‌ام. کاری که گمان می‌کنم بسیار دشوار است و برای من دشوارتر چون نمی‌خواهم از نقاط عطفی مانند جدایی در آن استفاده کنم و دوست دارم سیرِ عاشقانه یک رابطه را به تصویر بکشم که در نبود نقاط عطفی مانند آن‌چه اشاره کردم، دشوارتر هم می‌شود. به‌همین خاطر بود که «درخت شیشه‌ای آلما» با وجود تصور اولیه‌ام، به‌سمتی دیگر رفت؛ قصه‌ای سوررئال با شیوه اجرایی رئال. یک زندگی عادی که دچار تحولی غیرعادی می‌شود.»
او در خصوص زمان آغاز تمرین‌ها و روند گرفتن نوبت اجرا هم می‌افزاید: «تصمیم برای اجرای این نمایش از آذرماه سال قبل شکل گرفت و تصورمان این بود که از اوایل ۱۴۰۰ بحران کرونا کم‌رنگ‌تر می‌شود و با وضعیت بهتری در زمینه کنترل آن روبه‌رو می‌شویم اما متأسفانه از همان ابتدای سال با تعطیلی سالن‌های تئاتر مواجه شدیم و اجرای‌مان به اردیبهشت موکول شد که باز هم به تعویق افتاد. در نهایت تصمیم گرفتیم اجرا را به شهریورماه بیندازیم به خیال این که دیگر تا این زمان وضعیت کرونا بهتر شده است که متأسفانه همچنان با این بحران دست به گریبانیم.»
نویسنده و کارگردان «درخت شیشه‌ای آلما» در پاسخ به این سؤال که با توجه به این که سامانه نوبت دهی واکسیناسیون برای تمام هنرمندان بالای ۴۰ سالی که کد ملی آنها از سوی صندوق اعتباری هنر به مرکز فناوری اطلاعات وزارت بهداشت ارسال شده، باز شده است، آیا اساساً او و گروهش عضو صندوق اعتباری هنر هستند که بتوانند با تغییر بازه گروه سنی و رسیدن نوبت به جوان‌ترها امیدوار به واکسینه‌شدن باشند یا خیر هم توضیح می‌دهد: «واقعیت این است که خودِ من هم پیش از این عضو صندوق اعتباری هنر نبودم و به تازگی ثبت‌نام کرده‌ام و می‌توانم بگویم 90 درصد اعضای گروه‌مان عضو این صندوق نیستند؛ کسانی که در پشت صحنه کار می‌کنند و جوانانی که اساساً از شرایط عضویت در صندوق اعتباری هنر برخوردار نیستند. به گونه‌ای که گروه طراحان‌مان که از چهره‌های شناخته شده‌اند از این مزیت برخوردارند اما عوامل اجرایی‌شان و مجریانشان نه. این مشکلی است که وجود دارد و نمی‌توان انکارشان کرد که ظاهراً این عزیزان که برپایی یک نمایش به همت‌شان وابسته است برای تزریق واکسن در هیچ کدام از دسته‌بندی‌های شامل حال هنرمندان نمی‌گنجند.»
قادرپناه در جواب این سؤال که اساساً انگیزه‌اش از روی صحنه بردن تئاتر در چنین شرایطی چیست، ادامه می‌دهد: «من می‌خواهم ثابت کنم تئاتر تفریح نیست. تئاتر شغل است. اکنون در «درخت شیشه‌ای آلما» یک گروه 30 نفره در حال کارند و امیدوار به این که امورات زندگی‌شان را از این طریق بگذرانند. من در برابر سؤال «چه لزومی دارد که اکنون و در این شرایط روی صحنه بروید؟!» می‌پرسم آیا اهالی تئاتر نیازی به کار کردن برای گذران زندگی‌شان ندارند؟! آیا شغل‌شان را به چشم تفریح‌شان می‌بینید و گمان می‌کنید در حال خوشگذرانی‌اند؟! آیا سایر شاغلان در دیگر مشاغل نیاز به کار کردن ندارند که ما نداشته باشیم؟!»
او در این مورد که آیا نگران عدم اقبال تماشاگر و نیامدنش به سالن برای تماشای اجرا در شرایطی که روزانه بالای 600 نفر از آدم‌ها در اثر ابتلا به کرونا جان می‌دهند، هست یا خیر هم می‌گوید: «دغدغه آمدن یا نیامدن تماشاگر به سالن، دغدغه امروز ما نیست و آن‌قدر همیشگی بوده است که پوست‌مان کلفت شده است. آن‌چه می‌گویم، نه حرف من که شهادت مخاطبانی است که کارهای قبلی‌ام را دیده‌اند و از آنها راضی بوده‌اند اما معضل تماشاگر برای یک گروه جوان بدون چهره با وجود برخورداری اثرشان از کیفیت مناسب، معضل امروز ما نیست و در گذشته هم بوده است.
با این حال گمان می‌کنم «درخت شیشه‌ای آلما» بواسطه سطح کیفی‌اش که از آن دفاع می‌کنم و همین‌طور تشنگی مخاطبان بخصوص خود اهالی تئاتر و دانشجویان این رشته برای تماشای تئاتر پس از یک سال و خرده‌ای که پر از تعطیلی و بازگشایی مکرر سالن‌های نمایش بود و همچنان ادامه دارد، تماشاگر داشته باشد. هرچند که رویدادهای اخیر اثبات کرده که ممکن است آن‌چه رخ می‌دهد برخلاف پیش‌بینی‌های ما باشد.»
قادرپناه همچنین در مورد این که تا این لحظه کمک هزینه‌ای از اداره‌ کل هنرهای نمایشی دریافت کرده است یا خیر هم گفت که هنوز مبلغی دریافت نکرده اما قول‌هایی داده شده است که چنین اتفاقی رخ دهد.