عطیه لباف
 خبرنگار
این روزها خبرهایی به‌ گوش می‌رسد، مبنی بر اینکه تولید و صادرات نفت ایران به اوج 2 ساله خود رسیده است؛ یعنی از زمان بازگشت تحریم‌های امریکا تاکنون. داده‌ها رسمی نیستند و مقامات ایرانی آنها را تأیید نمی‌کنند اما منابع ثانویه براساس داده‌هایی نظیر ردیابی نفتکش‌ها و آمار گمرک مقاصد نفتی ایران گزارش می‌دهند که سال‌جاری میلادی، ارقام تولید و صادرات نفت ایران روندی صعودی را در پیش گرفته است.
برای مثال، تازه‌ترین گزارش اوپک از میزان تولید اعضا در ماه ژانویه (بهمن‌ماه - اسفندماه) از تولید نفت خام ایران در رقم 2 میلیون و 304 هزار بشکه در روز گزارش می‌دهد که افزایشی 137 هزار بشکه‌ای نسبت به تولید روزانه ماه مارس دارد. اما مقصد این افزایش تولید و صادرات، کدام کشورها بوده و آیا بازهم روند صعودی ادامه خواهد داشت؟

یک میلیون بشکه نفت ایران در راه چین
توان تولید نفت ایران حدود 4 میلیون بشکه نفت در روز است و البته باید توجه کرد که تولید 2.3 میلیون بشکه در روز نیز رقم اعلامی منابع ثانویه است. با توجه به اینکه ایران هنوز در تحریم است و بخشی از فروش نفت در بازار خاکستری انجام می‌شود، نمی‌توان این رقم را میزان دقیق صادرات نفت ایران دانست. با این حال این اجماع وجود دارد که صادرات نفت ایران افزایش یافته و مقصد بخش قابل توجهی از این نفت نیز کشور چین بوده است.
وال استریت ژورنال در این باره اعلام کرده تولید نفت ایران در دوران تحریم‌ها به لطف رشد واردات چین تقریباً به بالاترین سطح در دو سال گذشته رسیده است.
اگرچه ارقام به‌طور رسمی ثبت نمی‌شود و مقامات ایران و چین نیز اشاره‌ای به این مراودات و مبادلات ندارند؛ اما حالا خبرگزاری اویل پرایس نیز در گزارش خود خبر می‌دهد: چین در این ماه قصد خرید یک میلیون بشکه در روز نفت خام ایران را دارد.
رویترز نیز در گزارشی به‌نقل از منابع تجاری و تحلیلگران اعلام کرده که در ماه جاری (آوریل) واردات نفت خام چین از ایران می‌تواند به یک میلیون بشکه در روز برسد که این تقریباً نیمی از صادرات عربستان سعودی به چین خواهد بود.
در گزارش قبلی رویترز نیز اشاره شده بود که چین در انتظار برداشتن تحریم‌های تهران توسط دولت بایدن است تا با بالاترین حجم، خرید نفت خام ایران را دنبال کند. در این گزارش آمده بود، حتی هند نیز برنامه‌ریزی برای خرید نفت ایران را آغاز کرده است.
البته افزایش واردات نفت چین از ایران تنها به خاطر سست شدن تحریم‌های امریکا نیست؛ چراکه شنیده می‌شود، اواخر ماه مارس، واشنگتن به چین هشدار داد که خرید نفت از ایران را متوقف کند اما این اتفاق نیفتاده است. در همین حال چین تنها کشوری بوده که در دوران تحریم فعلی امریکا، واردات نفت از ایران را متوقف نکرده است.
سید مهدی حسینی کارشناس ارشد نفت در این باره به «ایران» می‌گوید: «به‌ نظر می‌رسد که تنها دلیل چین برای خرید نفت ایران این نباشد که ایران به محموله‌های نفتی خریداری شده تخفیف می‌دهد؛ تصور می‌کنم که چین در حال بازی با کارت خرید نفت از ایران است و می‌خواهد با این کار یک بازی سیاسی نیز با امریکا انجام دهد.»

نفت ارزان یا نفت رقابتی؟
سیاست صادرات نفت در دوران تحریم این است که بازار را باید به نوعی رقابتی کرد تا خریدار بتواند چشم‌هایش را روی فشارهای خارجی ببندد. یکی از راهکارها نیز اندک تخفیف به مشتری نفتی است که البته کف مشخصی دارد. حالا رسانه‌های بین‌المللی می‌نویسند که ایران با استفاده از ابزار تخفیف در حال توسعه بازار نفت خود است؛ بویژه زمانی که قیمت نفت از 66 دلار در بشکه عبور کرده و از نظر مصرف کننده به ارقام بالایی رسیده است.
در آخرین جلسه معاملاتی بازار جهانی نفت خام - روز جمعه- معاملات آتی هربشکه نفت خام برنت در نرخ 66.77 دلار و هر بشکه نفت خام شاخص WTI در رقم 63.13 انجام می‌شد. رقمی که برای خریداران چندان جذاب نیست و از قیمت‌های پایین‌تر استقبال می‌کنند.
حسینی در این خصوص توضیح می‌دهد: «این تخفیف تنها برای چین نیست و تمام مشتریان نفت ایران از آن بهره می‌برند. امری کاملاً مرسوم است و در دور قبلی تحریم‌ها نیز ما از آن استفاده می‌کردیم. براساس اصول و قواعد بازار در یک سطح معینی کشور درگیر تحریم، تخفیف به مشتریان خود می‌دهد تا برای کسی که ریسک دور زدن تحریم را می‌پذیرد، این اقدام منفعتی به همراه داشته باشد.»
این کارشناس ارشد انرژی با بیان اینکه این تخفیف به نوعی پوشش هزینه‌ها و ریسک معاملات با ایران است، ادامه می‌دهد: «در دور قبلی تحریم‌ها برای مذاکره با یک شرکت نفتی معتبر در منطقه به یکی از کشورهای همسایه رفته بودیم تا از آنها درخواست کمک برای فروش نفت کنیم. مدیر این شرکت معتبر به ما گفت نفتی را که اکنون نزدیک به 100 دلار است می‌توانید با همین قیمت ارائه کنید و یک بشکه هم نفروشید اما حدود 90 دلار در بشکه بفروشید و سهم قابل توجهی از محموله‌های نفتی خود را به فروش برسانید. اکنون نیز خبری از نفت ارزان نیست بلکه این تخفیف برای رقابت و حضور در بازار است.»
کارشناسان بر این باورند که احتمالاً قیمت‌های کنونی نزدیک به سقف قیمت نفت در سال‌جاری میلادی خواهد بود؛ چراکه اوپک پلاس به‌دنبال احیای نسبی تولید خود خواهد بود. به‌طوری که معاون نخست‌وزیر روسیه اعلام کرده است که کشورهای عضو اوپک پلاس در ماه‌های مه تا ژوئیه عرضه نفت خود را بتدریج احیا می‌کنند و معنای آن افزایش عرضه نفت است. اگرچه واکسیناسیون برای بیماری کرونا در حال انجام و تقاضا نیز در حال رشد است اما افزایش عرضه نیز بزودی اتفاق خواهد افتاد. حتی برخی از تحلیلگران از احتمال شکل‌گیری مجدد جنگ قیمتی میان تولیدکنندگان خبر می‌دهند.
در این راستا، ریستاد انرژی با اشاره به جهش اخیر صادرات نفت خام ایران، بویژه به چین؛ افزایش موجودی نفت در بازار؛ تلاش روسیه و برخی از اعضای اوپک پلاس برای افزایش تولید نفت و مبهم بودن آینده تقاضای نفت احتمال داده است که بزودی شاهد ضعف در بازار نفت خواهیم بود.
در نگاهی بلندمدت تر، وود مکنزی نیز گزارش می‌دهد که احتمالاً در اواخر دهه جاری میلادی، قیمت نفت تحت سناریو‌گذار انرژی به 40 دلار در بشکه سقوط می‌کند و انتظار می‌رود که در 2050 قیمت نفت از 66 دلار فعلی به بشکه‌ای 10 دلار برسد، چراکه تقاضا از 100 میلیون بشکه فعلی به 35 میلیون بشکه در روز سقوط خواهد کرد. این ارقام از فرصت محدود تولیدکنندگان نفت خام برای کسب سود و درآمد خبر می‌دهد.

بزرگترین صادرکنندگان نفت به چین
اما افزایش واردات نفت ایران به چین بر سهم بازار کدام کشورها اثر گذاشت؟ بررسی‌ها نشان می‌دهد که این افزایش صادرات بر سهم بازار عربستان سعودی تأثیری نداشته است چراکه این کشور به‌عنوان بزرگترین صادرکننده نفت به چین، به پالایشگاه‌های دولتی و پالایشگاه‌های خصوصی بزرگ نفت می‌فروشد. رویترز در گزارشی می‌نویسد: انتظار می‌رود خرید نفت چین از ایران ادامه پیدا کند زیرا شرکت‌های خصوصی با فشار سیاسی چندانی برای رها کردن این خرید جذاب روبه‌رو نیستند.
اطلاعات رسمی گمرک چین، نشان می‌دهد که واردات نفت خام این کشور ماه گذشته روزانه 11.69 میلیون بشکه بوده که نسبت به سال گذشته 21 درصد افزایش داشته است. البته گفته می‌شود که این محاسبات شامل نفت ایران نبوده است.
رویترز در گزارشی دیگر می‌نویسد که افزایش عرضه نفت ایران به چین بازار نفت برزیل، آنگولا و روسیه را تحت تأثیر قرار داده و بخشی از این بازار نیز پیش از تحریم‌ها متعلق به خود ایران بوده است.
داده‌ها نشان می‌دهد که به ترتیب روسیه، عربستان سعودی، عراق و عمان 4 صادرکننده رسمی نخست به چین بوده‌اند و احتمالاً ایران پس از این 4 کشور قرار می‌گیرد که البته در داده‌های رسمی نامی از آن نیست.

شمارش معکوس برای ورود یک میلیون بشکه نفت ایران به بازار
مشخص نیست که مذاکرات برجامی ایران و امریکا چه زمانی به نتیجه می‌رسد اما هم چاه‌های نفت ایران آماده افزایش تولید هستند و هم ایران ذخایر نفتی قابل توجهی برای عرضه نفت به بازار دارد. اکنون یک چشم بازار به نفت ایران است و «مارکت واچ» در این باره می‌نویسد که یک میلیون بشکه نفت ایران آماده بازگشت فوری به بازار جهانی نفت است.
 حالا باید منتظر ماند و دید که آیا این بازگشت به دوران رشد تقاضا (به سبب احیای تقاضای از دست رفته در دوران همه‌گیری کرونا) برمی‌خورد یا زودتر از آن اتفاق می‌افتد.

علی شمس اردکانی
کارشناس ارشد اقتصاد انرژی
ایران یکی از معدود کشورهای جهان به شمار می‌رود که دسترسی گسترده‌ای به منابع تجدیدناپدیر و تجدیدپذیر انرژی دارد. از سوخت‌های فسیلی نظیر نفت و گاز گرفته تا تجدیدپذیرهایی مانند نور خورشید و باد. 360 روز آفتابی در سال، همجواری با بزرگترین تونل بادی جهان و مناطق عظیم بادخیز در داخل، دسترسی به دریاها و منابع عظیم آب در کنار یک موقعیت استراتژیک در خاورمیانه می‌تواند ظرفیت‌های بالقوه‌ای به شمار برود که اگر به درستی از آن استفاده و بالفعل شود، یک ابزار توسعه اقتصادی و اهرمی در مذاکرات بین‌المللی خواهد بود. این سیاست استفاده از منابع عظیم انرژی در مراودات جهانی را اصطلاحاً دیپلماسی انرژی می‌نامند. دیپلماسی یا همان گفت‌وگو مانع از هرگونه برخورد و درگیری خواهد شد. به عبارتی اگر از یک ابزار در سیاست خارجی به درستی استفاده شود، به نوعی که آن ابزار از برخورد‌ها جلوگیری کند، می‌توانیم بگوییم که دیپلماسی اثر کرده است و هزینه‌های درگیری‌های بین‌المللی را که منجر به عقب‌ماندگی در رشد اقتصادی نسبت به رقبا می‌شود، برطرف کرده است. اما آیا این منابع عظیم انرژی که در دسترس ایران است، توانسته از درگیری‌های بین‌المللی و ضررهای ناشی از آن بکاهد؛ به گونه‌ای که بتوان گفت که دیپلماسی انرژی اثر کرده و از آن به درستی استفاده شده است؟
متأسفانه بخوبی نتوانسته‌ایم از این ابزار و اهرم بهره ببریم. نمونه این بهره‌گیری از انرژی در توسعه روابط بین‌الملل و ایجاد یک زنجیره ناگسستنی در سیاست خارجی را می‌توان در کشورهایی مانند عربستان و روسیه ملاحظه کرد. اینکه چطور توانسته‌اند با انرژی چسبندگی اقتصادی ایجاد کنند، اهمیت بسیاری دارد. حتی ترکیه بدون دسترسی به منابع انرژی امروز نقشی را در جهان انرژی بازی می‌کند که از ایران کلیدی تر است. هر کشوری که نیازمند گاز یا برق باشد، ترکیه اعلام آمادگی برای تأمین آن می‌کند. ما در سند چشم‌انداز توسعه کشور دیده‌ایم که سال 1404 اقتصاد نخست منطقه خواهیم شد. اما آیا رسیدن به این جایگاه بدون بهره‌گیری از ابزارها و لوازم آن ممکن است. بدون شک خیر. همان طور که در وقت نماز، وقت وضو هم می‌رسد، اگر ما به دنبال اول شدن در منطقه هستیم باید به ملزومات آن که توسعه روابط بین‌المللی، تنش‌زدایی، بهره‌گیری از ظرفیت‌ها و دیپلماسی انرژی است نیز توجه داشته باشیم. اقتصاد اول منطقه باید در تمام سطوح اول باشد.
برای مثال در زمینه «اف ای تی اف» باید کسانی تصمیم‌گیر باشند که به روابط مالی و بین‌الملل و جریانات هژمونی‌های مالی شناخت دارند و متوجه هستند که رفع این مانع چطور به تحقق چشم‌انداز 1404 کمک خواهد کرد. در این مسیر نمی‌توان شمشیر داموکلس را نادیده گرفت.
سیاست خارجی و سیاست انرژی که همان دیپلماسی خارجی و دیپلماسی انرژی تلقی می‌شوند لازم و ملزوم یکدیگرند تا بتوانند ایران را به جایگاه برتر در اهداف و برنامه‌ها برسانند. در این مسیر یک بازیگر هوشیار بخوبی می‌داند که نباید با رقبا، مشتریان، مؤثران و کنترل کنندگان بازارهای انرژی درگیر شود و برای پیروزی دیپلماسی خود نیازمند یک سیاست مؤثر و دور از نزاع است.
استفاده از دیپلماسی انرژی برای ما ضروری است و در این مسیر باید بر اساس نظرات فرهیختگان تصمیم بگیریم. اما چرا هنوز نتوانسته‌ایم‌ هاب انرژی منطقه حتی در زمینه برق باشیم؛ چرا توجهی به فرصت اندک باقیمانده برای برتری از طریق حضور در بازار جهانی نفت نیستیم و اینکه چرا به اصلاح اقتصاد انرژی، نحوه مصرف در داخل، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در کشور توجهی نداریم؛ همگی یک مسأله مهم را به نمایش می‌گذارد. اینکه توجهی به اصول موفقیت و برتری و نحوه بهره‌گیری از ابزارهای دیپلماسی انرژی در کشور نداریم. به نظر کارشناسان بی اعتنا هستیم و درگیر روزمرگی شده‌ایم.
ما می‌توانستیم با توسعه صنعت برق چه در بخش نیروگاه‌های حرارتی و تولید برق به جای هدرسوزی گاز و چه در بخش تجدیدپذیرها، اقتصاد کشورمان را به کشورهای دیگر جهان گره بزنیم. اما در عمل آنچه در کشور رقم خورده است یک سیستم غلط مصرف انرژی و حرکت در لبه پرتگاه خودکفایی است. متأسفانه در بهره‌گیری از دیپلماسی انرژی نیز به بدترین شکل و منفی‌ترین حالت رفتار کرده‌ایم. به گونه‌ای که در دهه‌های اخیر حتی سهام پالایشگاه‌هایی را که می‌توانست ابزار دیپلماسی باشد واگذار کردیم و خریدار آن هم کشوری مانند عربستان بود. عربستان بخوبی می‌داند که چگونه از مشاوره کارشناسان برای بهره‌گیری از دیپلماسی انرژی بهره ببرد. اما در مرحله گذار انرژی و فرصت محدودی که تا 2050 برای بهره‌گیری از نفت در دیپلماسی انرژی جهان داریم، لازم است هرچه زودتر در سیاست‌های انرژی داخلی تجدیدنظر کنیم و از ظرفیت‌ها در بهبود فضای بین‌الملل و رسیدن به اهداف توسعه‌ای بهره ببریم.