ایمان پاک‌نهاد
روزنامه نگار
دقیقه‌های زیادی طول کشید که پیرزن خودش را برساند نزدیکی‌های جمعیت. خطوط چروک صورتش از دو طرف ماسک پیدا بود اما چشم‌ها براق بودند. ایستاد. دست دیگرش را هم بر عصا تکیه زد و خیره شد به آدم‌ها و به شمع‌ها. از آواز آدم‌ها لاله می‌دمید و از چشم‌های زن باران می‌بارید.
شب هفدهم مهر 1399 در خیابان جم تهران حادثه‌ای رخ داده بود. خیابان همان خیابان نبود و درخت‌ها همان درخت‌ها نبودند و آدم‌ها همان آدم‌هایی نبودند که بی‌هوا از کوچه‌های پاییزی رد شوند. آدم‌ها در شب هفدهم مهر 1399، در تقاطع خیابان جم و مطهری تهران، ساعت‌های بسیار، نشسته و ایستاده، آواز خواندند و سوگواری کردند. چرا که محمدرضا شجریان در بیمارستان جم چشم‌هایش را برای همیشه بسته بود. آواز آن آدم‌ها ناقوس مرگ کسی بود که نباید می‌مُرد، اما بازوی مرگ چنان بی‌رحم و چنان پرزور تن شجریان را تنگ در آغوش گرفته بود که دیگر راه گریزی نبود. تنش عصر پنجشنبه رفت اما آوازش از حنجره هزاران نفری بیرون می‌آمد که برای وداع آمده بود. مثل آن پیرزن که گوش سپرده بود به آواز با غمی در نهانخانه دل.
آدم‌ها می‌گریستند و آواز می‌خواندند و فریاد برمی‌کشیدند. بیماران بیمارستان جم پرده اتاق‌ها را کنار زده بودند و پنجره را رو به خیابان سوگوار باز کرده بودند به تماشا یا شاید به انتظار نوبت مرگ خود.
در کوچه پشتی اما یک مسیر از خروجی سردخانه بیمارستان به سمت مطهری باز شد. از لای نرده‌ها می‌شد دید که تابوتی را بر پشت بنزی سیاه‌رنگ سوار می‌کنند. دشوار نبود فهمیدن اینکه آن پیکر از آن محمدرضا شجریان است. پیکری است که از حنجره‌اش نغمه‌ها تراویده. نغمه‌هایی برای صلح،  برای زیبایی و برای خیابان. همان خیابانی که آن شب پر بود از آدم‌هایی که می‌خواستند استاد آواز ایران در تهران تشییع شود. همان‌هایی که همایون، پسر شجریان را صدا کردند که خواسته‌شان را به او بگویند. تا اینکه همایون آمد و از خواست خانواده گفت. از اینکه شجریان در خراسان و کنار «حضرت فردوسی» به خاک سپرده خواهد شد. گفت و رفت. اما آدم‌ها ماندند در خیابان با نغمه‌هایشان و با اشک‌هایشان.

گروه فرهنگی / درگذشت محمدرضا شجریان استاد آواز سنتی ایران در رسانه‌های مشهور جهان نیز بازتاب گسترده‌ای داشت. CNN در گزارشی مفصل نوشت: «به‌رغم مراقبت‌های ناشی از شیوع کرونا دوستداران هنر در ایران حضوری وسیع پیرامون بیمارستان محل بستری شجریان داشتند و برای وی شمع روشن کردند و پس‌از مرگ او گریستند.» همایون شجریان پسر آن خواننده فقید که همانند وی به خواننده‌ای شاخص در موسیقی سنتی ایران تبدیل شده است، گفت: «جایگاه پدرم چیزی همانند بزرگان ملی کشور است و پیکرش در جوار فردوسی آرام می‌گیرد.»
CNN با آوردن پیشینه‌ای از سال‌های نخست کارهای هنری شجریان افزوده است: «شجریان جوایز متعددی گرفت و یکی از آنها جایزه پیکاسوی سازمان یونسکو به سبب دستاوردهای عالی در عرصه هنر به‌سال 1999 بود و دیگری جایزه شوالیه را که بالاترین نشان هنری در فرانسه است و در سال 2014 به‌نام او ثبت شد. شاید هم مهم‌ترین دستاورد آن مرحوم نفوذ به اعماق قلب هنردوستان ایران بود.»
BBC نیز در گزارش خود پیرامون درگذشت خسرو آواز ایران متذکر شد: «شجریان به مدت بیش از نیم قرن موسیقی سنتی ایران را به مدارج عالی‌تری از تخصص و مهارت نائل ساخت. با این حال او سال‌ها از بیماری سرطان رنج می‌برد و این رنج پنجشنبه گذشته در یکی از بیمارستان‌های تهران پایان گرفت. در بیرون از بیمارستان مردم آواهای معروف شجریان را می‌خواندند تا ثابت شود وی منزلتی فوق‌العاده نزد مردم دارد و از ماندگارترین نواهای او مرغ سحر است.» BBC اضافه کرده است: «شجریان به‌رغم مشکلات و کسالتش سفرهای حرفه‌ای زیادی داشت و در تعدادی از کشورها به اجرای برنامه پرداخت و امروز هنرها و یادگارهای او درسی مهم برای همه کارآموزان موسیقی سنتی در ایران به حساب می‌آید.»
روزنامه معتبر گاردین انگلیس هم نوشت؛ «شیوه‌های خوانندگی شجریان منحصر به فرد و کاملاً مبتنی بر اصول و قواعد موسیقی سنتی ولی مجهز به مهارت‌های فردی‌ای بود که فقط از وجود آدمی مثل او برمی‌خاست. این هنرمند شهر مشهد ابتدا با تلاوت قرآن مجید نزد مردم ایران به جایگاهی والا رسید و سپس هنر موسیقی سنتی ایران را طوری آموخته و پیاده کرد که هیچ فرد دیگری در جامعه هنری ایران طی 50 سال اخیر به همان میزان از توفیق نرسیده است.»
روزنامه نیویورک تایمز هم به نوبه خود نوشت: «آوای شجریان نسل‌های متعددی را پوشش داد و از مرزهای فراوانی عبور کرد تا به هنگام مرگ او نیز هر قشری از مردم حتی در روزهای سخت کرونایی یاد او را زنده کند و آه و افسوس بکشند. مردم زیادی در سطح جهان و بویژه ایرانیان دور از وطن پس از درگذشت شجریان پست‌های زیادی گذاشتند و با خانواده وی ابراز همدردی کردند تا این عبارت که «رساترین صدای هنر ایران آرام گرفته است» معنای فزون‌تری بیابد. گفتنی است نشریات و سایت‌های معتبر رویترز، فرانس 24، CBS، وال استریت و شبکه‌های ملی رادیو و تلویزیون ترکیه هم واقعه درگذشت شجریان و دستاوردهای وی را پوشش خبری دادند و او را الگوی از دست رفته موسیقی سنتی ایران نامیدند.

مقام‌های سیاسی و فرهنگی کشور فقدان خسرو آواز را تسلیت گفتند و با مردم ایران در سوگ این هنرمند محبوب و بلندآوازه‌شان هم‌داستان شدند.
حسن روحانی رئیس جمهوری روز پنجشنبه ساعتی پس از انتشار خبر درگذشت او پیام تسلیتی با این مضمون صادر کرد: «انالله وانا الیه راجعون؛ درگذشت استاد آواز ایران و هنرمند نامدار محمدرضا شجریان، موجب تأثر و تألم فراوان گردید. این چهره برجسته هنری و آفریننده ماندگارترین نواهای دلنشین ایرانی و خواننده ربنای رمضان، با ذوق هنرمندانه و تلاش فراوان، میراث ارزشمند و پرجاذبه‌ای از خود به یادگار گذاشت. یقیناً ملت قدرشناس ایران، نام و یاد و آثار این هنرمند محبوب را همواره در خاطره‌ها، زنده نگاه خواهد داشت. اینجانب این ضایعه را به خانواده محترم و همه علاقه‌مندان و دوستداران ایشان، خصوصاً جامعه هنری کشور تسلیت عرض می‌‏کنم و از خداوند بزرگ برای آن مرحوم، رحمت و غفران الهی و برای عموم بازماندگان صبر و شکیبایی مسألت دارم.»
اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس جمهوری هم در پیام خود درگذشت این چهره شاخص فرهنگ ایران را «ضایعه‌ای ملی» توصیف کرد و با بیان اینکه «هر ایرانی و هرکس که در دور و نزدیک این سرزمین به ادب و زبان فارسی و فرهنگ و تمدن ایرانی و اسلامی دلبسته است حق دارد که سوگوار فقدان این چهره نام آور و سختکوش باشد»، تأکید داشت: «نام او به یقین در آینده نیز همچنان خواهد درخشید چنان که میراثی گرانقدر در گذشته و حال داشته است.»
در بخشی از پیام سیدعباس صالحی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز آمده است: «درگذشت ترنم ماندگار ایران استاد محمدرضا شجریان موجب تأثر و تأسف عمیق گردید، شجریان نمای موسیقی اصیل ایرانی و از نمادهای هویت هنری این سرزمین است. وجوه متنوع استاد فقید، در کنار هوشمندی کم نظیر او در انتخاب مناسب از گنجینه گرانبهای شعر و ادب فارسی، آواز و موسیقی او را جاودان و نامیرا ساخت. بخش مهمی از ادبیات ایران با نغمه او در گوش و جان نسل جوان و نوجوان راه‌ یافت و آنان را با حکمت و ادب این سرزمین پرگهر آشنا و همراه ساخت...  اینجانب فقدان این هنرمند گرانمایه را به جامعه بزرگ هنری کشور، عموم علاقه‌مندان و بویژه به خانواده محترم استاد شجریان، تسلیت می‌گویم و از خداوند متعال رحمت واسعه و آرامش ابدی برای آن مرحوم و صبر و بردباری بازماندگان معزز را آرزومندم.»
محمدجواد ظریف نیز در فقدان «اسطوره بزرگ هنر» و «سفیر پر افتخار پارسی گویان جهان»، این گونه نوشت: «برای آنانی که سال‌ها با صدای روحانی این‌ شجره هنر ناب افطار کردند، عمری میهمان مناجات او در سحرگاهان بودند و همراه همیشگی نغمه‌های دل انگیزش در خلوت و جلوت، بزم‌ و رزم و ضیافت و سیاحت بودند، محمدرضا شجریان یک نام همواره مانا است.» ظریف در این پیام تسلیت به خانواده و دوستداران شجریان افزود: «از خداوند رحمان و رحیم مسألت دارم که او را مشمول رحمت خاصه خود و میهمان ضیافت داوودی و نغمه خوانی فردوسیان در سرای باقی بگرداند.» سیدحسن خمینی، یادگار امام(ره) هم در پیام تسلیت درگذشت استاد محمدرضا شجریان تأکید کرد: «بی‌شک نام و آوازه ایشان فراتر از زمانه ما و در پهنه‌ای وسیع‌تر از جغرافیای ما باقی خواهد ماند.»
روز پنجشنبه همچنین علی لاریجانی در پیامی به عنوان مشاور مقام معظم رهبری در گذشت این هنرمند بلندآوازه و فرهیخته را تسلیت گفت و افزود: «صدای آشنای او از میراث اسلامی، ایرانی در دل‌ها آرام گرفته و به یادگار می‌ماند. یادش گرامی باد. از خداوند رحیم می‌خواهم که این سفر کرده گرامی را به نیکی بپذیرد و مورد غفران خویش قرار دهد.»
سیدمجتبی حسینی، معاون امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در پیام تسلیت خود یادآور شد: «خنیاگر وطن، تن به خاک وطن و جان به جان جهان سپرد. کیمیاگری که به گوهر هنر، شریک دردها و درودهای روزگار خویش بود و به اعجاز آواز، ناب‌ترین نیایش‌ها را سرود و بی‌نقاب‌ترینِ انسان‌ها را ستود. اگرچه بالای آن سرو به سعی مرگ خم آورده است اما به حُسن خداداد خویش و به مهر ماندگار مردم، آن جانِ جویا جاودانه است و به صاحب‌دلی، صدایش نوشداروی آشفتگی‌ها و سرگشتگی‌ها باقی خواهد ماند... »
علی ربیعی سخنگوی دولت، محمود واعظی رئیس دفتر رئیس جمهوری، لعیا جنیدی معاون حقوقی رئیس جمهوری، سید محمد خاتمی رئیس دولت اصلاحات، محمدرضا عارف عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام، عبدالله نوری وزیر کشور دولت اصلاحات، مسعود پزشکیان نماینده تبریز در مجلس، جمشید انصاری مشاور رئیس جمهوری، علی اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی، حسام‌الدین آشنا مشاور رسانه‌ای رئیس جمهوری، محمدباقر نوبخت رئیس سازمان برنامه و بودجه، سعید نمکی وزیر بهداشت و درمان، علی شکوری‌راد دبیرکل حزب اتحاد ملت، سید‌هادی خامنه‌ای دبیر کل مجمع نیروهای خط امام، محسن هاشمی رئیس شورای شهر تهران، علی مطهری نماینده پیشین مجلس و محمد اللهیاری مدیرکل دفتر موسیقی از جمله بیشمار چهره‌ها و فعالان سیاسی و فرهنگی بودند که هر یک به سهم خود در پیامی با این سوگ ملی همراهی کردند.  حزب اعتماد ملی، همبستگی ایران اسلامی، حزب اسلامی کار و حزب مجمع ایثارگران هم از جمله احزاب سیاسی بودند که درگذشت شجریان را تسلیت گفتند. در این میان البته خبری از پیام‌های تسلیت چهره‌های شاخص و احزاب  اصولگرا حداقل تا زمان تنظیم این گزارش منتشر نشده است.
بازتاب جهانی یک فقدان
در گذشت استاد شجریان نه فقط در ایران و نه فقط در کشورهای فارسی زبان که در سراسر جهان بازتاب داشت. این چنین بود که نیچروان بارزانی رئیس اقلیم کردستان عراق و عبدالله عبدالله سیاستمدار برجسته افغانستان در پیام‌های جداگانه ای در گذشت او را تسلیت گفتند. عبدالله رئیس شورای عالی مصالحه ملی افغانستان با انتشار پیام تسلیتی در رثای درگذشت این  «آوازخوان نامدار حوزۀ تمدنی ما و زبان فارسی» نوشت: «محمدرضا شجریان، میراث مشترک فرهنگی کشورهای منطقه، معرفِ اشعار شاعران بزرگ زبان فارسی از جمله مولوی، حافظ، سعدی و فردوسی است.» نیچروان بارزانی هم در پیام خود نوشت: «تنها صداست که می‌ماند... با نهایت اندوه، درگذشت خسرو آواز ایران زمین و اسطوره تکرار ناشدنی موسیقی را به خانواده محترم شجریان، جامعه هنری و دوستداران ایشان تسلیت عرض می‌نمایم.»
غیر از این سفرای کشورهای اتریش، فرانسه، سوئیس، انگلیس، جمهوری آذربایجان و کرواسی از جمله مقامات خارجی بودند که با یادداشت‌هایی در گذشت این هنرمند را به  دولت و مردم ایران تسلیت گفتند. دفتر نمایندگی سازمان ملل در تهران  هم در پیامی در توئیتر نوشت: «خانواده سازمان ملل در تهران عمیقاً با خانواده آقای شجریان و هوادارانش از ایران و سراسر جهان ابراز همدردی می‌کند.»

احمد مسجدجامعی
عضو شورای شهر تهران
ایران سرزمین هنر و هنرمندان بوده و هست؛ در دوره ما بسیاری از اصحاب شعر و هنر و اندیشه درخشیده‌اند و همه آنها در جایگاه رفیع خود منزلتی درخور دارند و عزیزند و محترم. استاد محمدرضا شجریان یکی از جمع اینان است که محضر بسیاری از پیشکسوتان روزگار خود را بویژه در حوزه شعر و آواز و موسیقی و کم و بیش خط و خوشنویسی دریافت و با استعداد سرشار و پشتکار تحسین برانگیزش از همه آنها بخوبی بهره برد و با تلفیقی از قدیم و جدید سنت‌های نویی را پایه گذاشت و ماندگار کرد.
مردم‌داری و میهن دوستی و توجه به گوهر انسانی در آثار شجریان مثال زدنی است و هنر او آمیخته با زندگی مردم و راز و رمز ایرانیان است.
شاگردان مستقیم و غیرمستقیم او عرصه هنر و بویژه آواز و موسیقی را دگرگون کردند؛ تأکید او بر انتخاب اشعار فاخر از شاعران کهن و نوپرداز و روایت او در قالب موسیقایی، به بسط و ماندگاری زبان و ادب فارسی بسی مدد رساند.
درگذشت او ضایعه‌ای جبران‌ناپذیر است. این غم و اندوه را به خانواده، خیل دوستداران و جامعه فرهنگ و ادب کشور تسلیت می‌گویم.

پس از اینکه پنجشنبه عصر مقابل بیمارستان جم تهران اعلام شد صبح جمعه در بهشت زهرا(س) نماز بر پیکر استاد محمدرضا شجریان خوانده می‌شود خیلی‌ها خودشان را به بهشت زهرا(س) رساندند. کسانی که می‌دانستند نمی‌توانند به مشهد و طوس بروند می‌خواستند از این فرصت برای خداحافظی با استاد آواز ایران استفاده کنند. آنهایی که مقابل بیمارستان ایستاده بودند و از تصمیم‌شان برای شرکت در مراسم خواندن نماز حرف می‌زدند از خاطره‌هایی می‌گفتند که از کودکی با تصنیف‌های محمدرضا شجریان داشتند و می‌خواستند با همراهی خانواده شجریان در این مراسم و تا جایی که می‌شود به پاس همه آن خاطره‌ها به محمدرضا شجریان و خانواده‌اش ادای احترام کنند. میان کسانی که در تاریک و روشن صبح در بهشت زهرا(س) جمع شده بودند از هر طیف و چهره و گروهی را می‌شد دید. کسانی که آرام و بلند گریه می‌کردند و با در دست گرفتن عکس‌هایی از محمدرضا شجریان زمزمه می‌کردند: «من ز تو دوری نتوانم دیگر...»
نماز بر پیکر استاد محمدرضا شجریان حدود ساعت 6 و 30 دقیقه صبح روز جمعه توسط سید محمود دعایی و با حضور سید عباس صالحی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، سید مجتبی حسینی معاون هنری، محمد الهیاری مدیرکل دفتر موسیقی، علی مرادخانی مدیرعامل خانه موسیقی و چهره‌هایی مانند حسین علیزاده، فردین خلعتبری، طهمورس پورناظری، حمیدرضا نوربخش، داریوش پیرنیاکان و حمید قبادی در کنار خانواده شجریان خوانده شد. همایون شجریان بار دیگر به میان مردم عزادار آمد و اعلام کرد نماز خوانده شده و پیکر به مشهد منتقل می‌شود تا در آرامگاه فردوسی و کنار مزار مهدی اخوان ثالث به خاک سپرده شود. مردم به همایون شجریان تسلیت می‌گفتند اما او گفت: «شما صاحب عزا هستید. من هم مانند شما رفتن پدرم را باور ندارم یا نمی‌توانم یا نمی‌خواهم. اگر بخواهم در یک جمله محمدرضا شجریان را توصیف کنم این است که آدم‌های بزرگ مثل او به این کره خاکی می‌آیند تا پیامی را بیاورند و خوش به حال کسانی که این پیام را دریافت می‌کنند.»
«مرغ سحر» خوانی و اشک‌ها و همراهی مردم با خانواده شجریان تا ساعتی پس از خواندن نماز هم ادامه داشت و خیلی‌ها با انتشار عکس‌ها و فیلم‌هایی از آن تلاش می‌کردند مردمی را که نتوانسته بودند در این مراسم شرکت کنند در حس و حال جمعه صبح بهشت زهرا(س) شریک کنند.
پنجشنبه و جمعه مردم ایران یک سوگ جمعی را تجربه کرد. فضایی یک دست سیاه پوش.