میترا جلیلی
خبرنگار
شیوع کرونا در جهان فراتر از یک پاندمی بود چراکه در کنار مشکلاتی که برای مردم سراسر دنیا ایجاد کرد زمینه ساز تغییر سبک زندگی بسیاری از مردم نیز شد؛ مردمی که گاه از تلفن هوشمند خود تنها برای یک تماس صوتی ساده استفاده می‌کردند حالا این وسیله دیجیتال را بهترین دوست و یاور خود در قرنطینه اجباری می‌دانند و تلاش دارند تا همه نیازهای خود اعم از خرید، پرداخت‌های مالی، آموزش، کار، ورزش و... را بدون خروج از خانه و تنها با کمک وسایل دیجیتال انجام دهند.
ویزیت‌های مجازی در دوران کرونا
در روزهای نخست شیوع کووید19 ترس از ابتلا به کرونا، بسیاری از مردم جهان را روانه بیمارستان‌ها کرد. این موضوع علاوه بر اینکه فشار مضاعفی به کادر بیمارستانی وارد کرد، عملاً باعث شیوع بیشتر بیماری شد برای مقابله با این مشکل، کم کم فناوری Telehealth یا پزشکی از راه دور در میان مردم محبوبیت یافت و حالا می‌توان آن را یک تغییردهنده بازی در میدان مقابله با کووید19 دانست. با استفاده از این فناوری، میزان فشار روی پزشکان و کادر درمانی هم کاهش یافته است. محققان معتقدند بحران‌ها فرصت‌هایی برای نوآوری هستند و دراین میان Telehealth بیشترین رشد را داشته است تا آنجا که کرونا باعث شده تا این بخش راه 10ساله را در عرض دو ماه بپیماید. در این فناوری با استفاده از ویدئوکنفرانس بر بستر اینترنت و اپلیکیشن‌هایی همچون زوم، عملاً ملاقات‌های مجازی با پزشکان صورت می‌گیرد. درحال حاضر در کشورهای توسعه یافته همچون امریکا و آلمان، بیمارستان‌ها و کلینیک‌های خصوصی جلسات مجازی ویزیت پزشک در اختیار بیماران قرار می‌دهند و در امریکا میزان استفاده مردم از این فناوری رشد 683 درصدی داشته است. در آسیا نیز می‌توان این روند را در کشورهایی همچون چین و اندونزی دید. در چین برای ویزیت پزشک، Ping-An Good Doctor در اختیار بیماران قرار دارد و در اندونزی هم استفاده مردم از AloDokter و Halodoc در دوران کرونا افزایش چشمگیری داشته است.
در منطقه آسیا- اقیانوسیه هم استرالیا بیشترین میزان استفاده از telehealth را در دوران کرونا داشته است و حتی به برخی از کادر درمانی که به‌دلیل بیماری‌های زمینه‌ای، بارداری و... نسبت به این ویروس حساس‌تر هستند اجازه داده تا به‌صورت دورکاری و از خانه از طریق ویدئو کنفرانس با بیماران خود ارتباط داشته باشند. دولت‌های سنگاپور و فیلیپین نیز همین روند را پیش گرفته‌اند و پلتفرم‌هایی در اختیار مردم قرار گرفته تا بتوانند درباره مشکلات سلامت خود با پزشکان مشورت کنند .
افزایش استفاده از رسانه‌ها در دوران کرونا
نگاهی به آمارها نشان می‌دهد که در سراسر جهان میزان علاقه کاربران به خواندن کتاب و گوش دادن به کتاب‌های صوتی افزایش 14درصدی داشته و میزان مراجعه کاربران به اخبار هم 36درصد افزایش یافته است. مردم دنیا در دوران خانه نشینی به دیدن فیلم از طریق پلتفرم‌های دیجیتال ازجمله نتفلیکس علاقه زیادی نشان داده‌اند و شاهد رشد 51درصدی این موضوع در کل دنیا نسبت به دوران قبل از کرونا هستیم. البته در برخی کشورها از جمله ایتالیا و چین این رقم از متوسط جهانی هم بالاتر رفته و به ترتیب 53درصد و 63درصد افزایش داشته است. در دوران قرنطینه، کاربران دنیا همچنین علاقه بیشتری به حضور در شبکه‌های اجتماعی (44درصد)و پیام رسان‌ها (45درصد)داشته‌اند و باز هم مردم ایتالیا و چین از این دو پلتفرم استقبال بیشتری داشته‌اند. ساخت و آپلود ویدئو در شبکه‌های اجتماعی مختلف ازجمله تیک تاک، یوتیوب و... هم بخشی دیگر از تغییر سبک زندگی مردم دنیا را نشان می‌دهد. همچنین با بسته شدن باشگاه‌ها بسیاری از مردم به اپلیکیشن‌های مختلف در این زمینه روی خوش نشان دادند و شاهد افزایش تعداد نصب اپ‌های مرتبط با این موضوع در جهان بودیم و میزان خرید آنلاین وسایل و تجهیزات ورزشی نیز افزایش 25.3درصدی داشت. آشپزی هم یکی دیگر از تفریحات مورد توجه مردم در دوران قرنطینه بود و در این مدت تعداد بیشتری از کاربران به نصب اپلیکیشن‌های مرتبط با آشپزی علاقه نشان داده‌اند.
افزایش خرید آنلاین در دوران کرونا
با شیوع کرونا و تعطیلی فروشگاه‌ها عملاً دریچه‌ای به سوی تجارت الکترونیک باز شد و حالا دیگر مدیران فروشگاه‌های بزرگ هم می‌دانند که تنها راه بقای آنها تجارت الکترونیک و فروش آنلاین است چراکه بسیاری از مردم علاقه مندند در دوران پساکرونا هم عادت خرید آنلاین خود را ادامه دهند. شاید بتوان گفت کرونا، سبک زندگی مردم فنلاند را بیش از سایر کشورهای جهان تغییر داده است چرا که میزان خرید آنلاین مردم در این کشور با افزایشی 60درصدی همراه بوده است. بر اساس آمار فدراسیون تجارت الکترونیک فنلاند در سال 2019 ارزش خرید آنلاین از سایت‌های داخلی و خارجی در فنلاند بیش از 4.5میلیارد یورو بوده است و انتظار می‌رود به‌دلیل تقاضای بالای خرید آنلاین در این برهه زمانی، ارزش خرید آنلاین در این کشور در سال‌جاری از این رقم پایین‌تر نرود.آلمانی‌ها هم  31درصد بیشتر از زمان قبل از کرونا به خرید آنلاین روی خوش نشان دادند و این رقم افزایش در بریتانیا به 43درصد و در امریکا به 51درصد رسیده است.
شیوع کرونا بر رفتار مصرف‌کنندگان در جهان نیز تأثیر گذاشت به‌گونه‌ای که در هفته پایانی آوریل که مردم بسیاری از کشورها در قرنطینه بودند، ترافیک آنلاین سوپرمارکت‌ها در دنیا افزایشی 135درصدی نسبت به ژانویه و فوریه داشت. یکی دیگر از مواردی که می‌توان از آن به‌عنوان تغییر سبک زندگی یاد کرد، استفاده کمتر از پول نقد و گرایش به پرداخت‌های آنلاین است. در آلمان، بریتانیا و امریکا به ترتیب شاهد کاهش 37درصدی، 62 درصدی و 35درصدی استفاده از پول نقد در دوران کرونا هستیم که به همین نسبت به پرداخت‌های آنلاین افزوده شده است.  از سوی دیگر، با قرنطینه اجباری، نیاز مردم به تفریح درون خانه نیز بیشتر شد و در کنار دیدن فیلم، آشپزی، گوش دادن به موسیقی و... گیم‌های مختلف نیز به جزئی جدایی‌ناپذیر از زندگی آنها تبدیل شد. تا جایی که می‌توان آن را نیز به نوعی تغییر سبک زندگی دانست. در سه ماه ترافیک بازی در جهان 46درصد افزایش یافت و تعداد گیمرهای جهان از 1.2میلیارد نفر به 1.75میلیارد گیمر رسیده است که البته بیشترین گیمرها در چین و اروپا حضور دارند
یکی دیگر از مواردی که سبک زندگی بسیاری از مردم جهان را تغییر داده، دورکاری به‌دلیل تلاش برای رعایت فاصله اجتماعی و کمتر شدن شیوع کروناست. این تجربه برای برخی از شرکت ها و کارمندان دنیا بسیار موفقیت‌آمیز بوده است به‌گونه‌ای که توئیتر بخشی از کارکنانش را برای همیشه دورکار کرد در حال حاضر 265 میلیون امریکایی دورکار هستند در حالی که پیش از این تنها 7درصد امریکایی‌ها دورکار بودند .

حمیدرضا احمدیان
 کارشناس فناوری و نوآوری
شیوع کرونا سبک زندگی مردم را با ابزارهای فناوری تغییر داد در چند سال گذشته شاهد ایجاد پلتفرم‌های مختلف در کشور بودیم و تقریباً این پلتفرم‌ها در حوزه‌هایی نظیر گردشگری، حمل‌ونقل، مسکن، کالا و تبلیغات ایجاد شده و جایی برای خود باز کرده‌اند و در این میان بیشتر قشر جوان جامعه از این پلتفرم‌ها استفاده و نیازهای روزمره خود را از حوزه دیجیتال و مبتنی بر فناوری تأمین می‌کردند که با اپیدمی ویروس کرونا، شرایط این اپلیکیشن‌ها به یکباره تغییر کرد، به‌طوری که با این بیماری رفتارهایی چون مسافرت و گردشگری کمررنگ شد و حتی برخی از اپلیکیشن‌ها از رده خارج شدند ولی از سوی دیگر برخی از رفتارها و نیازهای مردم شکل دیگر به خود گرفت و تغییر کرد. خریدهای اینترنتی، فیلم، سریال، موسیقی، جست‌و‌جو برای یافتن محتوای مناسب، بودن در صفحات اجتماعی، بازی‌های برخط، استفاده از محتوای آموزشی، سرگرمی‌ها در این دوره با رشد قابل توجهی روبه‌رو شدند و میانگین استفاده از اینترنت در کشور با رشد قابل توجهی روبه‌رو شد و ما در تمام این بخش‌ها شاهد تغییر سبک زندگی مردم از سنتی و حضوری به دیجیتالی و غیرحضوری هستیم. به‌عنوان مثال با تغییر رفتار مردم و درخانه ماندن، مجبور شدند به اشکال دیگر به فعالیت روزمره خود ادامه دهند به همین دلیل رفتار آنها در حوزه آموزش و سلامت و خرید آنلاین تغییر کرده از سنتی و حضوری شکلی دیجیتالی و غیرحضوری به خود گرفته است. بنابراین مردم به‌سمت استفاده حداکثری از فضای مجازی روی آورده‌اند. البته این تغییر رفتار تنها منوط به خانواده‌ها نیست، چرا که سازمان ها و ادارات و کسب و کارها هم مجبور شدند نه تنها خدمات آنلاین به مردم ارائه دهند، بلکه خود مجبور شدند به استفاده از فناوری‌های به روز  ودورکاری روی آورند و این بخش از سبک زندگی نیز تغییر کرد.
هر چند باید گفت تغییر سبک زندگی به شکل فناورانه مدتی بود که آهسته آهسته آغاز شده بود ولی در این دوران تقویت شده و اعتماد به استفاده از آن از سوی مردم بیشتر شد به‌همین دلیل این موضوع نقطه بسیار مهم و مؤثری است و باید برای حفظ و بلوغ و حتی جهت دهی آن  اقدام‌های مهمی انجام داد.
البته در پاسخ اینکه چگونه باید این دیجیتالی شدن زندگی مردم را تقویت کنیم باید گفت امروزه بیشتر از هر زمانی نیازمند فرهنگ‌سازی و آموزش هستیم. باید پایداری در تغییر سبک زندگی مردم با حمایت از کسب و کارهای این بخش، تغییر در قوانین و مقررات، تدوین بسته‌های حمایتی، ایجاد مراکز نوآوری و انتقال دانش ایجاد شود و این موضوع نیازمند ایجاد یک نهاد فرادستگاهی است. جامعه برای بودن در مسیر درست، نیازمند محتوای دقیق و حمایت‌های مشخص است. مردم باید به تبادل و تعامل داده‌ها به این فضا بیشتر اعتماد کنند و این اعتماد با برنامه‌های شفاف در حوزه امنیت فضای دیجیتال که باید از سوی دولت تدوین شود، به‌دست می‌آید. برای حفظ این سبک زندگی باید مدلی شفاف و دارای ابعاد درست و همه بازیگران مدنظر قرار گیرد و بیشتر از هر زمانی نیازمند تدوین برنامه‌های اجرایی لازم برای حل معضلات در این بخش‌ها از قبیل توسعه فیبر نوری، حاکمیت سایبری، توسعه پلتفرم‌های همگرا و نظایر آن است.
البته باید گفت درست است که برخی از کسب و کارها با شیوع بیماری کرونا از بین رفت یا کمرنگ شد ولی این اپیدمی فرصت‌های شغلی جدید را نیز ایجاد کرده است و این یعنی تغییر سبک زندگی با فناوری که باید با برنامه‌های درست نیروی کار لازم برای بازار کار آماده کرد.
فناوری اطلاعات و ابزار دیجیتال تبدیل به بخشی مهم و لاینفک در ساختارهای دولتی و خصوصی کشور شده بنابراین ،این خود فرصت مغتنمی ایجاد کرده تا به کسب و کارهای نوپا و شرکت‌های دانش بنیان در این بخش جهت دهی مناسب تری صورت گیرد. البته در چند ماه شاهد تغییر در فرصت‌های سرمایه‌گذاری بوده‌ایم و به‌طور مشخص جهت‌گیری رقابت‌ها و سرمایه گذاری‌ها به سمت کسب و کارهای سلامت پایه و خرید و فروش آنلاین و آموزش مجازی حرکت کرد ولی نکته مهم این است که دولت با کمک بخش‌های خصوصی باید توازن مناسبی را هدفگذاری کند تا بتوان این تغییر سبک زندگی را تداوم بخشید و به سمت اقتصاد دیجیتال و حتی ایران هوشمند حرکت کرد.

سوسن صادقی
خبرنگار
شیوع کرونا موجب شد تا اکثر مردم به فناوری و ابزارهای دیجیتالی روی خوش نشان دهند و این ابزارها را جزو نیازهای ضروری زندگی در دوران قرنطینه اجباری به حساب بیاورند اما این ابزارها چه تغییراتی در سبک زندگی مردم ایجاد کرده است؟ آیا این تغییرات پایدار خواهد ماند و چقدر این تغییر رفتار برای اقتصاد دیجیتالی کشور مفید خواهد بود. برای پاسخگویی به این سؤال‌ها به سراغ کارشناسان حوزه فاوا رفتیم.
تغییر رفتار دیجیتالی با شیوع کرونا
با شیوع کرونا، مردم مجبور شدند رفتارهای حضوری و سنتی خود را با غیرحضوری و دیجیتالی جایگزین کنند تا به نوعی بتوانند چرخه زندگی را ادامه دهند در همین راستا با مشاهده رفتاری در مدت سه ماه گذشته چندین تغییر در سبک زندگی مردم در دوران کرونا شکل گرفته است یکی در بخش ارتباطات است یعنی نه تنها ارتباطات تصویری افزایش یافت، بلکه استفاده از برنامه‌های زنده آموزشی، هنری، مذهبی و... نیز در پلتفرم‌های داخلی و خارجی روند رو‌به‌رشدی داشت. از سوی دیگر با شیوع کرونا تغییرات در حوزه سلامت دیجیتال نیز بالا بود به‌طوری که اپلیکیشن‌های حوزه سلامت رشد صددرصدی پیدا کرد و مردم توانستند به‌جای مراجعه به مطب از طریق اپلیکیشن‌های موجود داخلی با پزشکان خود ارتباط برقرار کرده و ویزیت شوند یا به‌صورت غیرحضوری نوبت بگیرند و در این دوران نه تنها استفاده از یک اپلیکیشن (پزشکت) 2668 درصد رشد داشت بلکه، برنامه‌های جدیدی (مانند ماسک با 3 میلیون نصب و سفیران سلامتی) هم طراحی و راه‌اندازی شد و مورد استقبال کاربران قرار گرفت.
شیوع کرونا مراسم مذهبی در مساجد و اماکن مذهبی را نیز به تعطیلی کشاند ولی مردم با تغییر سبک زندگی خود به پلتفرم های مذهبی روی آوردند. بخصوص در شب‌های قدر مراسم مذهبی پخش زنده (لایو) افزایش یافت. طبق گزارش آپارات فقط در شب 19 ماه رمضان 300 مجلس احیا بر این بستر با حضور بیش از 12 هزار شرکت‌کننده برگزار شد و طبق اعلام نرم افزار هیأت آنلاین، در شب 21ماه رمضان بیش از 25 مراسم با بیش از 170 هزار بازدید برگزار شد. افزایش خرید آنلاین به‌صورت خرده فروشی نیز در فروشگاه‌های آنلاین از دیگر تغییر رفتار مردم در این دوران بود. به‌طوری که میزان فروش فقط در مدت دوماه (اسفند 98 و فروردین ماه 99)در بزرگترین فروشگاه آنلاین کشور 30 درصد افزایش یافت و در این مدت کسب وکارهای سنتی نیز به سمت فروش آنلاین گرایش پیدا کردند و درخواست غرفه فروش در پلتفرم‌های فروشگاه آنلاین در برخی فروشگاه‌ها 11 (باسلام) تا 30 درصد (دیجی کالا) افزایش یافت.
توسعه اقتصاد دیجیتال با شیوع کرونا
اما کارشناسان درباره این تغییررفتارها و تأثیر کرونا بر سبک زندگی مردم چه نظری دارند. مهدی محمدی دبیر ستاد توسعه اقتصاد دیجیتال و هوشمندسازی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به «ایران» گفت: شیوع کرونا باعث شد مردم به ناچار سبک زندگی خود را در این دوران تغییر داده و برای تأمین نیازهای آموزشی، خدمات و... به‌سمت فضای دیجیتال کشور کشیده شوند.
محمدی افزود: با توجه به اینکه ظرفیت‌ها و زیرساخت‌های لازم در کشور تا حدودی وجود داشت بنابراین شرایط‌ گذار در این دوران روی داد و مردم کم‌کم از غیردیجیتال به دیجیتال حرکت کرده و در این دوران از برخی از خدمات و سرویس‌های دیجیتالی مانند آموزش آنلاین، سلامت الکترونیک، سرگرمی، محتوا و خرید خرده فروشی بیش از قبل از کرونا بهره‌مند شدند.
دبیر ستاد توسعه اقتصاد دیجیتال و هوشمندسازی افزود: آمار تقریبی میزان رشد صددرصدی را در حوزه‌های سلامت، سرگرمی و محتوا نشان می‌دهد. بخش خرده فروشی حاکی از رشد 15 درصدی است. رشد 4 تا 5 برابری را در پلتفرم‌های آموزش و نمایش فیلم شاهد بودیم که نشان دهنده وجود ظرفیت خوب رشد است وی با اشاره به اینکه کرونا باعث شد استفاده از ظرفیت دیجیتال افزایش یابد، گفت: تغییر رفتار دیگری که رخ داد گرایش کسب و کارهای سنتی به فضای دیجیتال بود. دستگاه‌ها و سازمان‌ها نیز شروع کردند به ارائه خدمات بیشتر به مردم تا کارها غیرحضوری انجام شود و در این بین مردم نیز متوجه شدند که استفاده از فناوری و غیرحضوری به نفع خودشان است و این تغییر رفتار را پذیرفتند.
محمدی درباره پایداری این تغییر سبک از زندگی مردم نیز گفت: گزارش‌های جهانی حاکی از آن است که در نهایت تغییر سبک رفتار و زندگی مردم در این دوران، دیجیتالی شدن را در تمام جوامع تقویت می‌کند و به‌نفع اقتصاد دیجیتال خواهد بود ولی با فروکش کردن بیماری کرونا، کمی این سبک از زندگی فروکش می‌کند اما به شرایط قبل از کرونا باز نمی‌گردد و سطح بالاتری از پیش از دوران کرونا را کماکان تجربه خواهیم کرد.
وی افزود: ظرفیت جدیدی نیز در اقتصاد دیجیتال ایجاد خواهد شد و باعث می‌شود میزان تقاضا در فضای مجازی و کاربری‌ها برای برطرف کردن نیازها از طریق فضای مجازی افزایش یابد و این خود نیز به توسعه فضای اقتصاد دیجیتال کمک می‌کند چرا که هر چقدر تعداد کاربران فضای دیجیتال افزایش یابد، صاحبان کسب و کارهای مجازی هم که به راه‌اندازی اپلیکیشن‌ها و خدمات دیجیتال می‌پردازند بیشتر ازاین فضا یاد خواهند گرفت و در همین راستا به‌دنبال استفاده از ابزارهای پیشرفته مانند هوش مصنوعی خواهند رفت.
محبوبیت دولت الکترونیک با شیوع کرونا
«با شیوع کرونا تمام کارهایی که سال‌ها حضوری انجام می‌شد و امکان ارائه آن خدمات و سرویس‌ها از طریق اینترنت وجود داشت کاملاً پررنگ شدند و بیشتر رفتارهای حضوری مردم به رفتارهای آنلاین ودیجیتالی تبدیل شد.»
محمدرضا قدوسی مشاور کسب و کارهای آنلاین با بیان مطلب فوق به «ایران» گفت: در سه جنبه سبک زندگی مردم تغییر کرده و به‌سمت دیجیتالی شدن رفته است. اول اینکه تمایلات مردم از رفتارهای حضوری و سنتی به‌سمت ارتباطات عمومی و سرگرمی‌های دیجیتالی تغییر کرد. دوم اینکه شرکت‌ها و سازمان ها نیز به‌سمت استفاده از ارتباطات دیجیتالی رفتند و در این راستا از ابزارهای فناورانه مانند ویدئو کنفرانس و دیگر نرم افزارها برای دورکاری استفاده کردند.نه تنها سازمان‌ها و شرکت‌ها شرایط دورکاری را برای کارکنان خود فراهم کردند، بلکه تبادل اسناد و مکاتبات بین مشاغل و سازمان‌ها و شرکت‌ها نیز دیجیتالی شد و ارسال نامه با پیک و پست جای خود را به سیستم‌های الکترونیکی داد و در نهایت بخشی که بیشترین تغییرات را در رفتار مردم گذاشت، دولت الکترونیک بود. با بستری که فراهم شده بود مردم به استفاده از این بستر سوق داده شدند.
قدوسی افزود: تغییرات ایجاد شده در سبک زندگی و رفتاری مردم و گرایش به سمت استفاده از فناوری، به نفع دیجیتالی شدن کشور است. باید گفت نقشی که کرونا در دیجیتالی شدن کشور داشت و آن را به این سمت هل داد تاکنون هیچ کدام از الزام‌های قانونی، تشویق‌ها و تنبیه‌ها نتوانسته بود، انجام دهد و چند مرحله کشور را جلو برد و آن را به فاز جدیدی از دولت الکترونیک و اقتصاد دیجیتالی وارد کرد. وی درباره اینکه آیا این سبک زندگی پایدار خواهد ماند یا خیر، گفت: این پایداری از یکسو به عمر این بیماری در کشور و اینکه چقدر بحث رعایت فاصله اجتماعی طول بکشد، بستگی دارد بنابراین هر چقدر ادامه دار باشد این رفتارها در مردم تأثیر عمیق تری خواهد گذاشت. از سوی دیگر بستگی به ادامه دار بودن ارائه خدمات الکترونیکی نهادها به مردم دارد. اگر دستگاه‌ها کماکان به ارائه خدمات خود از راه دور و بر بستر دولت الکترونیک ادامه دهند و در دوران پساکرونا نیز آن را متوقف نکنند، این تغییر رفتار پایدار خواهد ماند.
این مشاور کسب و کارهای آنلاین معتقد است اگر این تغییر رفتاری و سبک زندگی مردم پایدار بماند، بزرگترین ثمره‌ای که برای مردم خواهد داشت، شفافیت و سرعت است از سوی دیگر شاهد کاهش آلودگی‌های زیست محیطی، هزینه‌ها و... خواهیم بود. از این طریق مردم می‌توانند بسرعت فعالیت‌های خود را انجام داده و وضعیت شان را رصد کنند و نیازی به حضور تعاملات ساختگی در کشور نداشته باشند. قدوسی با بیان اینکه شیوع بیماری کرونا یک اثر مثبت دیگر هم در اقتصاد دیجیتال به همراه داشت و آن افزایش اعتمادپذیری مردم نسبت به حوزه فناوری بود، گفت: البته با شرایط پیش آمده مردم چاره‌ای جز استفاده از ابزارهای فناوری و تغییر سبک زندگی خود نداشتند اما بعد از استفاده از آن متوجه شدند که می‌توان به سامانه‌های فناوری اعتماد و از آنها استفاده بهینه کرد.
وی افزود: برای تداوم آن باید دولت الکترونیک بیشتر تقویت شود و پیشنهاد می‌شود خدمات دیگر نهادها مانند قوه قضائیه، پلیس فتا، اموربانکی و... نیز بر بستر دولت الکترونیک ارائه شود تا مردم به‌صورت غیرحضوری از آنها بهره‌مند شوند.
مهدی پشتکوهی کارشناس حوزه اقتصاد دیجیتال فناوری نیز با بیان اینکه در حوزه خدمات روی سبک زندگی و رفتار مردم تأثیر گذاشته و آن را تغییر داد، به «ایران» گفت: با شیوع کرونا مردم به‌سمت فناوری و دیجیتال بیش از پیش روی آوردند و این فناوری توانست سبک زندگی مردم را در حوزه خریدهای اینترنتی به‌صورت خرده فروشی، صنعت سرگرمی، آموزش آنلاین، دولت الکترونیک و... تغییر دهد. پشتکوهی افزود: دولت پیش‌از این به‌دنبال دیجیتالی کردن بود و با جبر کمی آن را پیاده‌سازی کرد که نتیجه مطلوبی در بر نداشت ولی شیوع کرونا موجب شد فرهنگ استفاده از فناوری بیش از قبل شکل بگیرد بنابراین در این دوران حوزه تجارت الکترونیک، دولت الکترونیک و بانکداری الکترونیک و اطلاع‌رسانی الکترونیک و... توسعه یافت.
وی این تغییرات سبک زندگی را به نفع اقتصاد دیجیتال دانست و افزود: ولی به‌نظر نمی‌رسد این تغییر سبک زندگی مردم و دیجیتالی شدن پایدار بماند، چرا که این اتفاق به‌دلیل بحران کرونا به‌وجود آمد و تأثیرات مقطعی در برخی از حوزه‌ها گذاشت ولی باید گفت به سطح قبلی خود نیز بازنخواهد گشت .