عطیه لباف
خبرنگار
قیمت نفت خام در یک ماه اخیر حدود 10 دلار در بشکه افزایش داشته است و حتی در روزهای اخیر به بیش از 65 دلار در بشکه -که رقم بی‌سابقه‌ای در 14 ماه اخیر بود- رسید. اما روز گذشته قیمت نفت اندکی از قله 65 دلاری فاصله گرفت و در زمان تنظیم این گزارش با حدود 2 درصد کاهش نسبت به جلسه معاملاتی قبل به 62.68 دلار در بشکه - شاخص برنت - رسید. تحلیلگران بازار دو عامل اصلی را در این عقب‌نشینی قیمت‌ها مؤثر دانستند که یکی از آنها ایران است.
علت نخست، ذوب شدن یخ‌ها در ایالات متحده و بازگشت چاه‌ها و ظرفیت پالایشی این کشور به مدار تولید و عرضه نفت جهان است. چند روز اخیر در تگزاس امریکا به‌خاطر سرمای شدید و یخ‌زدگی، تولید نفت حدود 4 میلیون بشکه در روز کم شده بود و تقریباً 2.6 میلیون بشکه در روز نیز ظرفیت پالایشی ایالات متحده محدود شده بود. دو رسانه بلومبرگ و پلاتس حتی از نیاز بیشتر امریکا به واردات بنزین خبر داده بودند، اما حالا رویترز می‌نویسد که یخ‌ها در حال ذوب شدن و چاه‌های نفت ایالات متحده در حال بازگشت به تولید و راه‌اندازی مجدد هستند. روز گذشته و در زمان تنظیم این گزارش قیمت هر بشکه نفت خام WTI نیز به 58.99 دلار رسیده بود که از افت 2.5 درصدی شاخص غرب تگزاس خبر می‌دهد.
بزودی شرایط در تگزاس به حالت عادی بازمی‌گردد؛ ولی بلومبرگ از عامل دومی می‌نویسد که این روزها زیر ذره‌بین بازار است و روز گذشته نیز تمرکز بیشتری روی آن شد: تحریم‌های ایران و سیگنال‌های نسبتاً مثبت امریکا. اما اینکه سهم ایران از این افزایش قیمت نفت چقدر است و چقدر خواهد شد، هنوز سؤالی است که نمی‌توان به آن جواب روشنی داد.
بلومبرگ می‌نویسد: «کاخ سفید اعلام کرده که مایل است با ایران ملاقات کند و این دیدار می‌تواند به طور بالقوه زمینه را برای صادرات نفت خام بیشتر از کشورهای حاشیه خلیج فارس فراهم کند.»
تحلیلگر CNBS در واکنش به خبر پیشنهاد امریکا برای گفت‌و‌گوی مستقیم با ایران نوشت: دو نکته؛ یکی اینکه هر‌گونه تخفیف تحریم‌ها نه فوری، بلکه در ماه‌های آتی و بعد از مذاکرات اتفاق می‌افتد. و دوم اینکه به نظر شاهد حضور {رسمی} ایران در بازار جهانی نفت هستیم.
پراشانت نایر، خبرنگار CNBS در توئیت خود از چراغ سبز توسط امریکا برای فروش رسمی نفت ایران در بازار جهانی سخن نوشته است.
قیمت هر بشکه نفت خام ایران میانگین حدود 60 دلار است، اما ایران چند بشکه در روز نفت صادر می‌کند و به چقدر از منابع ارزی حاصل از فروش نفت خود دسترسی دارد، مشخص نیست. اما بازار می‌داند که ایران یک منطقه خاکستری را در بازار نفت به خود اختصاص داده و با سست شدن بندهای تحریم به مرور این بخش از عرضه نفت شفاف می‌شود. وزارت نفت ایران هیچ توضیحی در این زمینه ارائه نمی‌دهد و وزیر نفت نیز بارها تأکید کرده که تا زمان لغو کامل تحریم‌ها هیچ عددی را اعلام نخواهد کرد. فقط بیژن زنگنه در ماه گذشته و پس از ورود جو بایدن به کاخ سفید به رسانه‌ها پاسخ داد که صادرات نفت ایران بشدت افزایش یافته است. رسانه‌های بین‌المللی، در این باره می‌نویسند که بایدن و تیم دولت جدید ایالات متحده اگرچه هنوز تحریم‌های نفتی و بانکی ایران را برنداشته‌اند، اما در نظر ندارند که تحریم جدیدی علیه ایران اعمال کنند و احتمالاً مخالفتی هم با افزایش صادرات نفت ایران ندارند.
البته در خصوص میزان صادرات نفت ایران، اوپک نیز به عنوان یک مرجع رسمی بازار نفت در تازه‌ترین گزارش خود به نقل از منابع ثانویه میزان تولید نفت ایران را حدود روزانه 2 میلیون و 84 هزار بشکه برای ماه ژانویه 2021 - بهمن 1399- برآورد کرده‌اند که البته این رقم تمام فروش نفت ایران در بازار خاکستری را در برنمی‌گیرد. مسأله دیگری که کارشناسان بر آن تأکید دارند میزان دسترسی ایران به منابع ارزی حاصل از فروش نفت است که در این زمینه هم خبرهای مثبتی به گوش می‌رسد.
ایرنا به نقل از «شریف نظام مافی» رئیس اتاق بازرگانی ایران و سوئیس می‌نویسد: «بر سر کار آمدن دولت جدید امریکا باعث شده که حساسیت‌ها نسبت به کانال مالی ایران و سوئیس کاهش یابد. امید داریم بانک‌ها بتوانند فعالیت خود را از این طریق راحت‌تر انجام دهند و شاهد تغییرات بیشتری باشیم.»
به نظر می‌رسد که اکنون زمان رسیدگی به یک مسأله دیگر نیز فرا رسیده است و آن هم موضوع پیوستن ایران به «اف‌ای‌تی‌اف» است که اگر تحریم‌های امریکا کمرنگ شد، امکان بازگشت ارزهای نفتی ایران فراهم باشد.
در این زمینه فریدون برکشلی تحلیلگر و کارشناس ارشد بازار نفت به «ایران» می‌گوید: «باید به مسأله بازگشت کامل و کم دغدغه منابع ارزی حاصل از فروش نفت توجه جدی داشت. در غیر این صورت صادراتی که پول آن بر‌نمی‌گردد، فقط از عدم توقف تولید و آسیب به چاه‌های نفت و کمک به حفظ سهم بازار بهتر است.»
امریکا به برجام بازمی‌گردد؟
ایران اعلام کرده که هر زمان امریکا به برجام برگردد، بازگشت کامل ایران به توافق نیز در مدت زمان اندکی اتفاق خواهد افتاد. اما آیا امریکا به برجام بازمی‌گردد و تحریم‌های نفتی و بانکی را که مهمترین تحریم‌های دولت قبلی امریکا علیه ایران بود، لغو می‌کند؟ هنوز کسی نمی‌داند.
روز گذشته، با توجه به ضرب‌الاجلی که ایران برای بازگشت امریکا به برجام اعلام کرده بود و حواشی این مسأله در روزهای اخیر، موضع ایران و امریکا در قبال برجام یکی از اخبار مهم جهان بود. سخنگوی وزارت خارجه امریکا می‌گوید دولت ایالات متحده دعوت نماینده عالی اتحادیه اروپا را برای شرکت در نشست نمایندگان کشورهای عضو گروه ۱+۵ و ایران، جهت بحث درباره حرکت در یک مسیر دیپلماتیک در قبال برنامه هسته‌ای ایران، پذیرفته است و این به معنای دیدار مستقیم دوباره نمایندگان ایران و ایالات متحده پس از یک وقفه چند ساله خواهد بود. روزنامه نیویورک تایمز، این تصمیم ایالات متحده را یک گام مهم از سوی واشنگتن برای بازسازی و احیای برجام می‌داند. ضمن آنکه کاخ سفید برخی ممنوعیت‌ها نظیرمحدودیت تردد مأموران اعزامی ایران به سازمان ملل را لغو کرده و ادعای مکانیسم ماشه علیه ایران را هم پس گرفته است.
با این حال اویل پرایس در گزارشی به تلاش ایران برای کسب درآمد در دوران تحریم می‌نویسد: «با توجه به احتمال بسیار زیاد بازگشت امریکا به برنامه جامع اقدام مشترک و عدم تمایل ایران برای مذاکره مجدد در مورد این توافق حداقل در آینده نزدیک، جمهوری اسلامی همچنان درحال حرکت در مسیرهای موازی کسب درآمد نفتی و گازی در دوران تحریم است. به‌طوری که روی توسعه سه زمینه اصلی متمرکز است. نخست توسعه بخش گازی پارس جنوبی در فاز 11 و دوم توسعه مداوم میادین عظیم نفتی غرب کارون و در نهایت توسعه صنعت پتروشیمی و افزایش صادرات آن حتی با وجود فشار تحریم‌های امریکاست. در کنار اینها ایران افزایش صادرات فرآورده‌های نفتی و تکمیل خط انتقال نفت خام از گوره به جاسک را باید دنبال کند. تمرکز اصلی ایران در شرایط تحریم فعلی بهینه‌سازی تولید، ایجاد ارزش افزوده و افزایش درآمد حاصل از صادرات محصولات پتروشیمی است.»
قیمت نفت تا چه زمانی بالا می‌ماند؟
کارشناسان می‌گویند که بزودی احتمالاً فشار اعضای اوپک پلاس - سازمان کشورهای صادرکننده نفت خام و متحدان غیر اوپکی از جمله روسیه - برای افزایش تولید نفت و تسهیل توافق کاهش تولیدی که در نتیجه شیوع ویروس کرونا شکل گرفت، بیشتر خواهد شد و کشورها مشتاق افزایش تولید و صادرات نفت خود هستند. این درحالی است که در اجلاس اخیر اوپک پلاس فشارها از سوی برخی کشورها برای افزایش تولید نفت بالا گرفته بود و عربستان برای آرام کردن فضا و کمک به تعادل بازار در قیمت‌های بالاتر نفت، اعلام کرد که برای ماه فوریه - ماه جاری - داوطلبانه یک میلیون بشکه نفت خام از تولید خود کم می‌کند. اگرچه در‌خصوص سطح مورد تأیید تولید نفت خام عربستان در توافق کاهش تولید اوپک پلاس بحث‌هایی مطرح است اما همین کاهش داوطلبانه تولید نفت سعودی محرک قیمت نفت برای ورود به کانال 60 تا 65 دلار بود.
حالا برخی تحلیلگران می‌گویند که احتمالاً همین قیمت‌های بالا که به بازگشت نفت گرانقیمت شیل امریکا نیز کمک کرده است، معضل جدیدی برای اوپک پلاس خواهد بود. سیگنال‌هایی از سوی برخی کشورها در بازار دریافت می‌شود که برخی اعضا ممکن است به دنبال کاهش سطح محدودیت‌های تولید باشند و اگر تقاضا تا آن زمان بهبود نیابد، ممکن است قیمت‌ها کاهش یابد.
رویترز در این باره خبر می‌دهد که برخی منابع اوپک پلاس انتظار دارند که سازمان کشورهای صادرکننده نفت اوپک و متحدانش (ائتلاف اوپک پلاس) روند کاهش عرضه خود را از ماه آوریل تسهیل کنند، البته هنوز همه‌گیری کرونا روی تقاضا اثر دارد و احتمالاً با توجه به موانع موجود این سطح از تسهیل تولید محدود خواهد بود. حالا باید منتظر ماند و دید که اعضای این گروه چه زمانی برای بازگشت رسمی نفت ایران به بازار جا باز می‌کنند و به چه شکلی ایران سهم بازارش را از آنها می‌گیرد.

علی دینی ترکمانی
اقتصاددان
 درحالی که کمتر از یک ماه به پایان سال 1399 باقی مانده است، بررسی سیر حرکتی و تحولات اقتصاد ایران در این سال، اهمیت زیادی دارد.
اقتصاد ایران که از سال 1397 و پس از خروج امریکا از برجام درگیر نرخ رشد منفی اقتصادی شده بود، در سال جاری نیز با افزوده شدن شیوع کرونا همچنان با انقباض اقتصادی مواجه شد. در این سال کرونا باعث شد تا با افزایش هزینه‌های دولت، کسری بودجه بیش از آنچه پیش‌بینی می‌شد، افزایش یابد و به همین دلیل دولت برای جلوگیری از تأمین پولی کسری بودجه به انتشار اوراق بدهی و عرضه سهام خود روی آورد. این درحالی است که این اقدام باعث شد بازار سرمایه کشور نیز دستخوش تغییرات زیادی قرار گیرد به طوری که در ابتدای سال شاخص بورس با رشد غیرمعمولی مواجه شد، اما در اواسط سال جاری با ریزش شدیدی مواجه شد و بدین ترتیب سهامداران حقیقی نیز به معترضانی مانند مالباختگان مؤسسات مالی و اعتباری غیرمجاز و بازنشستگان و معلمان که دنبال مطالبات خود هستند، افزوده شدند.رخداد مهم دیگری که در سال جاری قابل بررسی است، تحولات بازار ارز است. درحالی که نرخ ارز در دوره برجام به ثبات نسبی رسیده بود، اما با خروج امریکا از برجام و شیوع کرونا که به درآمدهای ارزی کشور آسیب زد، نرخ دلار از محدوده 17 تا 18 هزار تومان در مقطعی به 32 هزار تومان نیز رسید، اما با پیروزی بایدن و شکست ترامپ موج مثبتی در بازار ارز شکل گرفت که موجب شد نرخ دلار به کانال 21 هزار تومان بازگردد. با این حال تغییر شرایط سیاست خارجی و انجام نشدن فوری مذاکرات میان ایران و امریکا باعث شد دوباره نرخ دلار به 25 هزار تومان صعود کند. از آنجایی که نرخ ارز بر طیف وسیعی از کالاها تأثیر می‌گذارد رشد این نرخ باعث شده است تا سطح عمومی قیمت‌ها نیز بالا رود، اما به دلیل چسبندگی قیمت‌ها، کاهش مقطعی نرخ ارز تأثیر چندانی در کاهش قیمت‌ها ندارد.
برهمین اساس در سال جاری با تورم شدیدی روبه‌رو هستیم و برخلاف پیش‌بینی و هدفگذاری بانک مرکزی، در بهمن ماه نرخ تورم سالانه به 34.2 درصد رسید و این در حالی است که نرخ تورم نقطه‌ای به 50 درصد نزدیک شده است.
از سوی دیگر در سال جاری بازار مسکن نیز با تکانه شدیدی مواجه شد و در چندین مقطع با رشد شدیدی همراه بود. این در شرایطی است که مسکن سهم 35 درصدی از هزینه‌های خانوار ایرانی دارد. از سوی دیگر با توجه به سهم 30 درصدی مسکن در تورم کل رشد قیمت مسکن تأثیر زیادی در رشد نرخ تورم کشور داشته است.هرچند نوسانات نرخ ارز موضوعی طبیعی برای اقتصاد ایران قلمداد می‌شود، اما می‌توان گفت غیرمترقبه ترین رخدادی که در اقتصاد امسال رخ داد، ریزش شدید بازار سهام بود. این شرایط نشان می‌دهد که اقتصاد ایران با پارادوکس‌های زیادی روبه‌روست. زمانی که دولت می‌خواهد بدون افزایش تورم کسری بودجه خود را تأمین کند موجب ریزش بورس می‌شود که هزینه‌های اجتماعی آن به مراتب بالاتر از استقراض از بانک مرکزی برای تأمین کسری بودجه است.
درسال پیش رو نیز، شرایط اقتصاد ایران تا حدود زیادی به سیاست خارجی امریکا بستگی دارد. در صورتی که دولت امریکا گام‌های مثبتی درخصوص ایران بردارد برای مثال با پرداخت وام صندوق بین‌المللی پول موافقت کند که به نوعی یک امتیازدهی محسوب می‌شود، باعث می‌شود تا حداقل انتظارات تورمی فزاینده موجود در اقتصاد تاحدودی مهار شود.
علاوه براین با آغاز واکسیناسیون در ایران و سایر کشورها انتظار می‌رود تا در سال آینده، شاهد بهبود شرایط اقتصاد جهانی و همچنین بهبود تولید و کسب و کارها در ایران باشیم که درنتیجه آن رشد اقتصادی کشور به سمت مثبت شدن هدایت می‌شود. اما با این حال به دلیل رکود شدیدی که وجود دارد برای رسیدن به شرایط اقتصاد سال 1395، چندین سال باید انتظار کشید.