مصطفی مهرآیین
استاد دانشگاه و پژوهشگر جامعه‌شناسی عشق
روبرت وسنو در فصل اول کتاب برجسته خود با عنوان «غمخواری؛ مراقبت از دیگران و کمک کردن به خودمان» به طرح یکی از مهم‌ترین تناقض‌های اخلاقی موجود در زندگی امروز ما می‌پردازد: «فقط به فکر خودم باشم یا به دیگران هم کمک کنم؟» او برای توضیح بهتر این مسأله به دیدار میان دو انسان خیرخواه بزرگ در جهان یعنی جین آدامز امریکایی و لئو تولستوی، نویسنده بزرگ روس، در سال 1896 می‌پردازد. جین آدامز که سال‌ها پیشتر تحت تأثیر کتاب‌های تولستوی زندگی خود را وقف نیازمندان کرده است به دیدار تولستوی و دخترش هنگام کار‌کردن در یک مزرعه می‌رود. ملاقات این دو انسان بزرگ، ملاقات دو سبک غمخواری است: تولستوی معتقد است انسان وقتی به غمخواری دیگران می‌پردازد باید دقیقاً خود را همانند دیگران کند تا قادر به درک درد و رنج‌های آنها شود. جین آدامز، برعکس، در اوج کمک به نیازمندان به حفظ برخی وجوه زندگی خود نیز می‌پردازد. او لباس زیبا می‌پوشد، غذاهای گران می‌خورد و خدمتکار دارد. دیدار این دو انسان خیرخواه بزرگ به بحث درباره همین نکته منجر می‌شود: آیا برای کمک به دیگران باید خود را رها کرد؟

در سوی دیگر این ماجرا لوک فری -فیلسوف فرانسوی- به طرح این پرسش می‌پردازد که آیا خیرخواهی ما را از خودمان دور می‌کند و زندگی ما را معطوف به خدا می‌سازد یا می‌توان خیرخواه بود و فرد سکولار باقی ماند. فری معتقد بود مدرنیته و ظهور انسان‌گرایی سکولار، جست‌وجوی معنا و امر مقدس را از میان نبرده است، بلکه هر دو را از طریق فرآیندی دوگانه دگرگون ساخته است؛ انسان‌سازی امر الهی و الهی‌سازی امر انسانی. لوک فری در شرح خود بر چگونگی الهی‌سازی امر انسانی بیشترین تأکید را بر پدیده «همیاری اجتماعی» می‌گذارد و در مقابل شیوه‌های سنتی عمل فداکاری اجتماعی سخن از دوران‌ گذار از «منطق فداکاری دیگر‌بنیاد» به «فداکاری خود‌بنیاد» می‌گوید. به اعتقاد لوک فری، مدرنیته بیش از آنکه استعلا را طرد کند، به بازآرایی آن پرداخته است. شاید امروزه ما سخن از فداکاری در راه اعتقادات یا وطن نمی‌گوییم، اما با نوع جدیدی از عمل انسان‌دوستانه روبه‌رو هستیم که نشان‌دهنده نیاز ما به همبستگی با کل بشریت است. بر این اساس، این همبستگی دیگر مقید به پیوندهای اجتماعی باستانی نیست، خواه این پیوندها نژادی، ملی، یا خانوادگی باشند. این آرمان و کنش جدید انسان‌دوستانه نشان‌دهنده حرکت از استعلای عمودی به استعلای افقی است- استعلایی که در آن «وجود انسان» به معنای دقیق کلمه است که نیازی بی‌واسطه به «مسئولیت من» در التفات به «دیگری» را پدید می‌آورد. از این‌رو، امر مقدس که پیش‌از این قبل از اخلاق قرار داشت و پایه و اساس آن به‌شمار می‌رفت، امروزه پس ‌از آن قرار می‌گیرد و ما با انسانی روبه‌رو هستیم که با در پیش گرفتن «زندگی مبتنی بر احساس» می‌کوشد امر مقدس را در درون کنش‌های اخلاقی خود از قبیل «همیاری اجتماعی» و «انسان‌دوستی» تجربه کند.

مسعود زمانی مقدم
پژوهشگر مسائل اجتماعی
«کمک به دیگری»‌گذاری است از خودخواهی به دیگری خواهی؛ از امری فردی به امری اجتماعی. و دیگری خواهی اساساً فضیلتی اجتماعی است که در جامعه معنا پیدا می‌کند. اگرچه عمدتاً کمیت کمک به دیگری وابسته به وضعیت عرصه‌های سیاسی و اقتصادی جامعه است، اما کیفیت آن در عرصه عمومی و بواسطه ارزش‌ها، انتظارات و هنجارهای اجتماعی تعیین می‌شود.
پس می‌توان گفت که در زمینه و چگونگی «کمک به دیگری» سه عرصه سیاسی، اقتصادی و اجتماعی نقش بازی می‌کنند که البته این نقش‌ها یکسان نیستند؛ امروزه در ایران، با وجود بحران و بی‌ثباتی اقتصادی و ناتوانی دولت در رفع نیازهای اقشار فرودست جامعه، نقش عرصه‌های سیاسی و اقتصادی در امور خیریه و کمک به نیازمندان منفی است و نه مثبت. علاوه بر این، ناکارآمدی‌های بخش دولتی و بخش خصوصی و اقتصادی جامعه در سال‌های اخیر به عمیق‌تر شدن فقر و نابرابری اجتماعی انجامیده که به تبع آن ضرورت کمک به دیگری برجسته‌تر شده. به‌عبارتی‌دیگر، ما با سیاست و اقتصادی روبه‌رو هستیم که نه تنها سهم قابل قبولی در کمک به دیگران نیازمند ندارد و در وظایف خود در سیاستگذاری‌ها، برنامه‌ریزی‌ها، قانونگذاری‌ها و اداره امور خیر موفق نبوده‌، بلکه با فقیرتر کردن نیازمندان و گروه‌های آسیب‌پذیر جامعه آنها را بیش از پیش به کمک‌خواهی نیازمند کرده است.
اما در این میان، عرصه عمومی و جامعه مدنی ایران نقش خود را در کمک به دیگران نیازمند فراتر از انتظار بازی کرده و حتی بخش زیادی از وظایف و مسئولیت‌های دولت را نیز برعهده گرفته؛ رشد خیریه‌های مردمی، کمک‌های وسیع مردمی در زلزله‌ها و سیلاب‌های اخیر در کشور، گسترش گروه‌های نیکوکاری در شبکه‌های اجتماعی و اهدای خون در شرایط وخیم جامعه در پاندمی کرونا نمونه‌هایی از نقش مثبت جامعه مدنی در کمک به دیگران و امور خیر هستند، البته باید توجه داشت که ظرفیت‌های مثبت جامعه مدنی، عدم تلاش دولت برای بهبود سیاستگذاری‌ها و برنامه‌های رفاهی و حمایتی در تقویت و توانمندی افراد و اقشار نیازمند را توجیه نمی‌کند زیرا در ایران دولت متولی اصلی امور اجتماعی است و به همین دلیل، وظیفه دولت در کمک به فرودستان و نیازمندان و آسیب‌دیدگان جامعه باید بسیار پررنگ‌تر باشد تا بتواند از ظرفیت جامعه مدنی به مناسب‌ترین شکل بهره بگیرد.
به‌هر حال، اگرچه در وضعیت کنونی جامعه ایران فردگرایی خودخواهانه افزایش داشته است، اما با استناد به ظرفیت‌های مثبت جامعه مدنی در دیگری خواهی می‌توان گفت که جامعه مدنی در ایران همچنان واجد ارزش‌های اخلاقی و انسانی است و به موجب آن توان حفظ خود را دارد، هرچند این توانمندی از سوی عرصه‌های سیاسی و اقتصادی ضعیف شده است. در نتیجه، حتی در سخت‌ترین شرایط نیز می‌توان به جامعه مدنی امیدوار بود. در جامعه‌ای که رو به فقر گذاشته، ظرفیت مثبت جامعه مدنی سرمایه‌ای در فقر موجود است زیرا جامعه مدنی خود را صرفاً به قواعد اقتصادی محدود نمی‌کند و فراتر از آن، ارزش‌های اخلاقی و انسانی و اجتماعی را در نظر دارد.
افزون بر این، دیگری خواهی در خود واجد نوعی همبستگی اجتماعی است. در واقع، اهمیت دیگری خواهی فراتر از رابطه اجتماعی بین کمک‌کنندگان و کمک‌گیرندگان، اهمیت مشارکت اجتماعی در انسجام اجتماعی را نیز نشان می‌دهد. از این منظر، دیگری خواهی به جامعه‌خواهی می‌انجامد که در آن کمک‌گیرندگان و کمک‌کنندگان در هویتی گروهی و اجتماعی در جهت منفعت جمعی به اشتراک و وفاق می‌رسند.

معصومه کمال الدینی
 دکترای جامعه شناسی و پژوهشگر اجتماعی بحران
با شیوع ویروس کووید19 و ابتلای بسیاری از مردم ایران به بیماری کرونا، ما تجربه‌ای دیگر از بیماری‌های واگیردار کشنده مانند وبا و طاعون در ایران را شاهد هستیم؛ بیماری‌هایی که بخش عظیمی از تاریخ فرهنگی و اجتماعی مملکت ایران و فرهنگ بهداشت، سلامت عمومی و اجتماعی ما ایرانیان را تغییر داده و امروز کرونا با تأثیراتی بسیار مشابه، تغییرات فرهنگی ، اقتصادی و اجتماعی دیگری را رقم زده است.
در همه ادوار تاریخ کشورمان نشان داده شده که استفاده مؤثر از سرمایه اجتماعی در زمان درگیری جامعه با بحران‌های فراگیر، به کاهش پیامدهای منفی آن بحران منجر شده است؛ از جمله مشارکت جامعه در تشکیل جلسات معنوی و حمایت‌های اجتماعی و روانی و نیز عمل به «خیر جمعی» که به‌عنوان یکی از شاخص‌های مهم سرمایه اجتماعی خود تحت تأثیر میزان برخورداری هر جامعه از دیگر سرمایه‌های اجتماعی است. مانند اعتماد اجتماعی و انسجام و احساس همدلی و وابستگی روانی- اجتماعی اعضای یک جامعه با یکدیگر. یکی از ویژگی‌های عمومی ایرانیان در زمان بیماری‌های واگیری مانند وبا یا تجربه قحطی، همیاری و کمک به طبقات اقتصادی پایین‌تر بوده است یعنی کسانی که به‌دلیل مشکلات اقتصادی جامعه در رنج و سختی ناشی از فقر افتاده‌اند. این از جنبه‌های خیر جمعی رفتارهای داوطلبانه است که یا در قالب حرکت‌های خودجوش مردمی برای کمک‌رسانی مالی و اهدای هدیه به نیازمندان جامعه صورت می‌گیرد یا در قالب مؤسسات مردمی و غیردولتی که با هدایت احساس خیر و همدلی مردم، این گونه حمایت‌ها را هدایت و برنامه‌ریزی و اجرا می‌کنند.
امروزه محققان اجتماعی به این نتیجه رسیده‌اند اجتماعاتی که تجربه بیشتری از خیر جمعی یا همدلی اجتماعی ثمربخش را داشته‌اند، در زمان بحران و مصایب جمعی توانسته‌اند به‌صورت اصولی و کاربردی رفتارهای اجتماعی مردم را تحت نظارت داشته باشند، به‌طور مثال در زمان همه‌گیری ویروس کرونا، خیر جمعی به‌عنوان سازوکار مهمی در مداخله‌گری مددکاری و حمایت روانی – اجتماعی مرتبط با کاهش آسیب ساختار اجتماعی و سلامت روانی -اجتماعی تأثیر خواهد داشت.
یکی از فواید افزایش رفتارهای مبتنی بر خیر جمعی تقویت فرهنگ همیاری، همدلی و درک مشترک از مشکلات یکدیگر و صرفنظر کردن از منافع شخصی است و با وجود اینکه در طول تاریخ اجتماعات همیشه شاهد تعارض میان منفعت فردی و جمعی انسان‌ها و گروه‌های اجتماعی بوده‌ایم، اما انسان‌ها بخوبی آموختند که در زمان بحران، زیستن و بقای فردی نیز نیاز به همیاری اجتماعی دارد؛ از سویی دیگر، خیرجمعی با افزایش مسئولیت اجتماعی می‌تواند باعث افزایش عدالت اجتماعی برای همه گروه‌های جامعه صر‌فنظر از مناسبات شخصی، جنسیتی، نژادی، طبقه اقتصادی و... شود.