گذار به سمت نظام چندقطبی

عماد هلالات
پژوهشگر
روابط ایران با روسیه با توجه به بحران هسته‌ای ایران و برخی موضوعات دیگر این روزها در محافل مختلف بحث‌هایی را برانگیخته اما در این اواخر، شرایطی پیش آمده است که به‌نظر می‌رسد، همراهی با روسیه برای ایران ضروری است. روسیه جدید به مرزهای قرن هفدهم بازگشته و هویت نوینی را تجربه می‌کند و در سال‌های گذشته، نزدیکی با روسیه باعث شد تا بازار جهانی نفت قوام بیشتری یابد و البته در کنار آن با همراهی برخی کشورهای دیگر سازمانی که به اوپک گازی مشهور شده است، تأسیس شود. ایران و روسیه، روی هم تقر یباً 50 درصد ذخایر گاز ثابت شده در جهان را کنترل می‌کنند و این ظرفیت را دارند که درصد مزبور را به میزان قابل توجهی افزایش دهند. امریکا و اروپا به دلایل اهمیت دادن به زیست بوم و امنیت انرژی، بیش از پیش به واردات گاز طبیعی وابسته می‌شوند. در حوزه نفتی هم ایران و روسیه دارای منابع بزرگ انرژی می‌باشند، هرچند که روسیه عضو سازمان اوپک نیست و در قالب سازوکار اوپک پلاس در عرصه انرژی جهانی فعالیت می‌کند. از سوی دیگر حمله ایالات متحده به افغانستان در اوایل هزاره دوم و سپس حمله به عراق و اتخاذ رویکرد تهاجمی، ایران و روسیه را بیش از گذشته به هم نزدیک کرد. در سوی دیگر تحولات سال 2011 در کشورهای غرب آسیا و شمال آفریقا و پدیده تروریسم، ایران و روسیه را در یک خندق در مقابل تروریسم بین‌الملل و توطئه‌های ایالات متحده قرار داد، تا جایی که ایران دروازه ورود و بازگشت روسیه به منطقه غرب آسیا و شامات شده است. امری که می‌تواند توازن قوا را در این منطقه حفظ کند. تحولات جدید بین‌الملل در مناطق پیرامونی ایران و روسیه بخصوص در منطقه قفقاز و شرق ایران و جنوب آسیای مرکزی، همکاری راهبردی دو کشور را بیش از گذشته عمیق کرده است.

اهمیت روابط ایران و روسیه
فروپاشی شوروی باعث شد که روابط ایران با فدراسیون روسیه وارد مرحله‌ تازه‌ای شود به گونه‌ای که ایران در تحولات مختلف روسیه و مناطق پیرامونی این کشور مواضعی در راستای دولت مرکزی روسیه داشت. به عنوان مثال روسیه و ایران برای پایان دادن به جنگ داخلی ٥ ساله تاجیکستان با یکدیگر همکاری کردند.
روابط راهبردی ایران و روسیه
تجربه موفق همکاری ایران و روسیه در پایان بخشیدن به جنگ داخلی تاجیکستان، سبب ایجاد دگرگونی هرچند با برجا ماندن برخی تردیدها، در رویکرد روسیه به جمهوری اسلامی ایران شد. رهبران روسیه دریافته بودند که ایران در آسیای مرکزی نقش مهم و سازنده‌ای می‌تواند اعمال کند. از ژانویه 1995 قرارداد همکاری روسیه با ایران برای به پایان بردن نیروگاه هسته‌ای بوشهرآغاز شد، در کنار همه مزایای اقتصادی و سیاسی، ویکتور میخاییلوف که سپس وزیر انرژی روسیه شد، این همکاری را راهگشای حضور روسیه در همکاری‌های مشابه در منطقه خاورمیانه و حوزه خلیج دانست.
روابط ایران و روسیه در تحولات سال 2011
با روی کار آمدن ولادیمیر پوتین در آغاز هزاره دوم، روابط جمهوری اسلامی با روسیه با توجه به رویکرد تهاجمی غرب نسبت به منطقه غرب آسیا بیش از گذشته توسعه پیدا کرد. مدتی کوتاه پس از ظهور پوتین در روسیه، روابط تهران و مسکو بار دیگر به سوی همکاری رفت. شروع بیداری اسلامی در خاورمیانه در سال 2011 منجر به عقب‌نشینی کرملین از حمایت‌های قبلی خود از سیاست‌های دولت اوباما در مورد پرونده هسته‌ای ایران شد. روسیه خود را در مقابل یک طراحی بزرگ می‌دید که می‌توانست عواقب جبران‌ناپذیری برای روسیه در پی داشته باشد، بخصوص پدید آمدن گروه‌های افراطی و تروریست و حضور در مناطق نفوذ روسیه به غیر از اینکه ممکن بود امنیت ملی روسیه را تهدید می‌کرد، امنیت انرژی که در دکترین روسیه از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است را تهدید می‌کرد. به همین دلیل روس‌ها در ابتدا سیاست محافظه کارانه‌ای در قبال تحولات سال 2011 در پیش گرفتند اما با گذر زمان و ورود جمهوری اسلامی به این تحولات، با سیاست‌های جمهوری اسلامی در منطقه در مواردی همراهی کردند.مانند ورود به بحران سوریه در سال 2015
روابط اقتصادی ایران و روسیه
در سال 2020 میلادی تحولی جدی در تعاملات تجاری ایران و روسیه به وقوع پیوست است و باوجود همه‌گیری کرونا و اعمال تحریم‌های ظالمانه و فشار حداکثری به ایران، میزان صادرات ایران به روسیه به 800 میلیون دلار در سال رسید که یک رکورد بی‌سابقه در تاریخ تعاملات اقتصادی بین دو کشور است. طبق آمار اعلام شده از سوی گمرک روسیه، صادرات ایران به این کشور در سال 2020 به یکباره از عدد ۳۹۰ میلیون دلار در سال ۲۰۱۹ با رشدی حدود ۱۰۵ درصدی مواجه شده است. افزایش صادرات ایران به روسیه در حالی اتفاق افتاد که تحت تأثیر تشدید تحریم‌های امریکا رقم صادرات نفت ایران به کمتر از 300 هزار بشکه در سال 2020 رسیده بود.
بر‌اساس آمارهای گمرک جمهوری اسلامی ایران، تجارت ایران و روسیه در شش ماهه اول سال 1400، میزان صادرات به روسیه، 270 میلیون و میزان واردات از  این کشور 637 میلیون دلار بوده است. در مجموع حجم تجارت ایران و روسیه در شش ماهه اول سال 1400، 907 میلیون دلار بوده است. نماینده بازرگانی فدراسیون روسیه در ایران در گفت‌و‌گو با رسانه روسی تصریح کرد: در سال ۲۰۲۱ تجارت روسیه با ایران ۸۹.۴ درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل رشد کرد و به سه میلیارد و ۷۸۵ میلیون دلار رسید که این رقم تا پایان سال ۲۰۲۱ می‌تواند به ۴ میلیارد دلار برسد.
الف) بخش حمل و نقل و ارتباطات
تاکنون بخش عمده صادرات روسیه به ایران از طریق راه آهن تا آستاراخان و سپس از طریق دریای خزر تا ساحل ایران حمل می‌شد. کالاهای ایرانی نیز به وسیله کشتی تا ماخاچ قلعه و سپس با قطار به بخش مرکزی روسیه انتقال داده می‌شد. اکنون حمل کالا از راه آهن فقط از ایستگاه مرزی 7 سرخس و از طریق ترکمنستان ممکن است. به علت عرض متفاوت راه‌آهن روسیه و ایران در این ایستگاه، دستگاه تعویض چرخ نصب شده است که می‌تواند روزانه به 200 واگن سرویس دهد. موضوع اصلی در حمل و نقل میان دو کشور اکنون کریدور حمل و نقل شمال-جنوب است. این مسیر قرار است حمل و نقل کالا از اروپا از طریق خاک روسیه و ایران به آسیای جنوبی و جنوبی شرقی و بالعکس را تأمین کند. توسعه راه‌های این کریدور اجازه خواهد داد سالی ده میلیون تن بار یعنی چهار برابر بیش از سطح کنونی از خاک ایران عبور کند. توسعه کریدور حمل و نقل شمال – جنوب ناظر به ایجاد خط کشتیرانی در دریای خزر و توسعه بنادر دو کشور، ساخت بزرگراه اتومبیلی دور دریای خزر و توسعه خطوط راه‌آهن کشورهای عضو است. برای روسیه مناسب‌تر است که تبادل کالا با هند را از طریق ایران انجام دهد تا از طریق مسیر طولانی دریایی به دور آفریقا یا از طریق کانال سوئز تا سن پترزبورگ.
ب) همکاری در زمینه انرژی هسته‌ای
در شرایط عدم همکاری شرکت‌های غربی و مخالفت امریکا و اروپا با ادامه کار نیروگاه هسته‌ای بوشهر و در پرتو دگرگونی در سیاست خارجی روسیه، قرارداد اتمام پروژه نیروگاه هسته‌ای بوشهر میان دو کشور به امضا رسید. این قرارداد 700 میلیون دلاری در سال 1995 میان دو کشور بسته شد.  این اقدام در روسیه با مخالفت‌های جدی مواجه شد. مخالفان، این همکاری را با منافع روسیه در مغایرت می‌دانستند و کمک به ایران در این زمینه را تهدیدی برای روسیه برآورد می‌کردند ولی موافقان بر تحت کنترل بودن برنامه هسته‌ای ایران از سوی آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای IAEA تأکید داشتند و معتقد بودند همکاری در این زمینه  را نه تنها برای روسیه مزایای اقتصادی دارد بلکه مزایای سیاسی-امنیتی نیز دربرخواهد داشت. برای روسیه این همکاری فرصتی بوده تا از همکاری با آژانس در زمینه ارتقای کنترل‌های ایمنی در این فعالیت‌ها بهره گیرد. همکاری در عرصه حساس هسته‌ای تحت تأثیر نه تنها عوامل اقتصادی بلکه عوامل سیاسی و استراتژیک قرار دارد. از اینجا معلوم می‌شود که برای تعیین دورنمای این همکاری باید توسعه اوضاع سیاسی و راهبردی منطقه‌ای و جهانی را در نظر داشت. از زاویه دید حقوق بین‌المللی و قوانین روسیه، همکاری هسته‌ای دو کشور تماماً جوابگوی روح و نص قرارداد عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای، اساسنامه ماگاته و قواعد صادراتی گروه صادرکنندگان هسته‌ای است.
ج) همکاری‌های نظامی
از آنجا که ممکن است کشورها نتوانند به تنهایی از عهده برخی تهدیدات برآیند، توسل به اتحادهای دفاعی و انتخاب جهت‌گیری‌هایی که منجر به شکل‌گیری پیمان‌های دفاعی گردد، مطرح می‌شود؛ در واقع از منظر نیازهای امنیتی، شراکت یا هم پیمانی راهبردی عالی‌ترین سطح همکاری امنیتی و دفاعی میان دو یا چند دولت است. همه کشورها علاقه‌مند هستند تا هر چه بیشتر از تعداد کشورهای دشمن و تهدیدکننده آنها کاسته شده و در عوض بر متحدین آنها افزوده شود. در این زمینه می‌توان خرید سامانه‌های اس 300 و سوخو 30 از روسیه را ارزیابی کرد. روسیه نقش مهمی در تقویت حوزه تسلیحاتی ایران می‌تواند ایفا کند.
د) عضویت ایران در سازمان و اتحادیه‌های منطقه‌ای
در سال‌های گذشته یکی از مسائل مهم روابط ایران و روسیه، عدم عضویت ایران در سازمان‌های منطقه‌ای بود. در سال 2021 ایران توانست عضویت دائم خود را در سازمان همکاری شانگهای تثبیت کند و در حال حاضر عضو ناظر در اتحادیه اقتصادی اوراسیا می‌باشد. اکنون با عضویت ایران در این سازمان‌ها می‌توان از بهره مندی‌های اقتصادی آن استفاده کرد. بخصوص آنکه دولت سیزدهم در نظر دارد ایران را به عنوان کریدور اصلی اتصال شمال به جنوب و غرب به شرق معرفی کند.
و) سند راهبردی روابط ایران و روسیه
۲۲ اسفند ۱۳۹۹ مطابق با ۱۲ مارس ۲۰۲۱، معاهده «اساس روابط متقابل و اصول همکاری بین جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه» ۲۰ ساله شد؛ معاهده‌ای که دستگاه‌های دیپلماسی دو طرف در بیانیه‌های جداگانه و همزمان آن را نقطه عطفی در روابط دو کشور برشمردند. معاهده اساس روابط متقابل و اصول همکاری بین جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه در مسکو در تاریخ بیست و دوم اسفند ماه سال ۱۳۷۹ هجری شمسی برابر با دوازدهم مارس ۲۰۰۱ میلادی در دوره رئیس جمهوری وقت و در جریان سفر وی به روسیه امضا شد. این معاهده شامل مقدمه و بیست و یک ماده است. ماده ۶ این معاهده بر همکاری دو کشور در حوزه انرژی، از جمله هسته‌ای اشاره کرده و تصریح می‌کند «طرفین به گسترش مناسبات درازمدت و متقابلاً مفید خود به منظور تحقق طرح‌های مشترک در زمینه‌های حمل و نقل، انرژی، منجمله ‌استفاده صلح‌جویانه از انرژی هسته‌ای، احداث نیروگاه‌های اتمی، صنایع، علوم، فنون، کشاورزی و بهداشت عمومی مساعدت خواهند نمود. در صورت محقق شدن این معاهده، بعد از سند 25 ساله با دولت چین، این سند می‌تواند نقطه عطفی در روابط ایران با شرق و ضربه سنگین به غرب و یک اهرم فشار بسیار بزرگ علیه امریکا و اتحادیه اروپا باشد.