مسجدی سنگی با ستون‌های سرخ رنگ

مسجد سنگی ترک (داش مسجید)، یکی از مساجد تاریخی استان آذربایجان‌شرقی است که در شهر «تَرک» از توابع شهرستان میانه قرار گرفته‌ است. ستون‌های این مسجد از سنگ‌های سرخ‌رنگ یکپارچه و خوش‌تراش ساخته شده و دیوارهای بیرونی آن، با کتیبه‌ها و کنده‌کاری‌هایی بسیار زیبا مزین شده است. اوج هنر معماری این مسجد، محراب اصلی آن است که از سنگ یکپارچه ساخته شده و با کنده‌کاری‌هایی باشکوه مزین شده است.
تاریخ بنای این مسجد که در سال 1348 شمسی به ثبت ملی رسیده است، به دوره ایلخانی نسبت داده می‌شود. هر چند که تاکنون هیچ کتیبه‌ای درخصوص تاریخ دقیق این بنای سنگی یافت نشده است، اما برخی بنای آن را به زمان حیات امام حسن مجتبی(ع)، برخی دیگر به سده ششم هجری و برخی دیگر نیز به سده هشتم هجری و دوران حکومت سلطان محمد خدابنده (قرن دهم) نسبت می‌دهند.
ستون‌های سنگی متنوع
 مسجد جامع ترک، از ۱۰بخش تشکیل شده و ساختمان اصلی آن تماماً از سنگ و شبستان‌ها نیز از آجر ساخته شده‌ است. بر در و دیوار این مسجد تاریخ ۱۰۱۶ قمرى یعنى دوران شاه عباس صفوى و نیز ۱۲۸۲ دوران ناصرالدین شاه قاجار به زبان‌هاى عربى و فارسى نقش بسته است. کتیبه‌اى نیز بر سنگ‌هاى وسط دو پنجره مسجد وجود دارد که روی آن تاریخ تعمیر و معرفى معمار بنا (عبدالوهاب) و بانى مسجد (حاجى مراد ترکى) دیده می‌شود.
«محمــد رحمت‌پور» مسئول ثبت آثار اداره کــــل میـــراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربــــایجـــان‌شـــرقی، در معرفی بیشتر این مسجد سنگی به «ایران» می‌گوید: مسجد جامع ترک به طول و عرض 21*15 متر ساخته شده و دیوارهای شمالی و غربی آن سنگی و آجری است. نمای شرقی مسجد، ایوانی با طول و عرض 10متر و 20سانتی‌متر و با ارتفاع 3متر از کف حیاط تا در و پنجره‌ها، دارای نمای سنگی و آجری است. به گفته این مقام مسئول، در نمای شرقی 2نوع حجاری مشاهده می‌شود؛ معماری لچکی‌های ورودی قدیمی‌تر، اما گل و آیات و اشعاری که در بقیه بدنه حک شده است متأخر بوده و دارای تاریخ تجدیدنظر بنای 1282 هجری قمری است.
رحمت‌پور می‌گوید: مسجد سنگی در گوشه شمال‌شرقی، دارای مناره‌ای است که از نیم طبقه‌ای و پشت‌بام‌ها به بام مسجد راه دارد. نمای ستون‌های داخلی سنگی بوده و دارای برش‌های هنرمندانه و قطاربندی‌های ظریفی است که شاید در منطقه آذربایجان با کارهای سنگی استپانوس در جلفا مقایسه می‌شود. ضمناً فرم ستون‌ها متنوع بوده و از تکرار پرهیز شده است. روی لایه‌های سنگی مسجد نیز گنبدهای کوچکی مشاهده می‌شود که در قسمت جنوبی (مشرف به محراب سنگی) رفیع‌تر و بلندتر از بقیه گنبدها است.
کتیبه‌ای ناتمام دور محراب
به گفته وی، مسجد دارای 4محراب سنگی است. دور محراب مسجد بزرگ متن کتیبه‌ای ناتمام وجود دارد. محراب دوم نیز در صحن غربی قرار دارد که دارای اشکال بدیعی است. این بنای تاریخی احتمالاً بر اثر زلزله در اواخر زندیه و قاجار منهدم شده و با استفاده از مصالح مسجد و روی همان پلان و با همان مشخصات دوباره‌سازی شده است. جبهه جنوبی مسجد در دوره‌های بعدی الحاق شده است. آرامگاه بانی مسجد جامع ترک نیز در بخش جنوب‌غربی آن قرار دارد. مسئول ثبت آثار اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان‌شرقی می‌افزاید: در حیاط این مسجد حوضی به چشم می‌خورد که بنا به ضرورت محلی برای وضو گرفتن نمازگزاران تعبیه شده است. با عبور از حیاط، وارد شبستان اصلی مسجد خواهید شد و به محض ورود، یک سردر سنگی یکپارچه نظر همگان را به خود جلب می‌کند. روی این تکه سنگ، حجاری‌های بسیار ظریف و زیبایی دیده می‌شود که با توجه به کمبود ابزار و تکنولوژی‌های پیشرفته در آن دوره، ارزش این اثر حیرت‌انگیز را چندین برابر می‌کند. مسجد سنگی ترک، در طول زمان به دفعات مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته و اداره حفظ آثار باستانی استان آذربایجان‌شرقی وظیفه حفظ و مرمت آن را برعهده گرفته است. در حقیقت مسجد جامع در قریه ترک که معمار و حجار آن در نهایت فراغت و سلیقه روی آن کار کرده است با همه کوچکی مسجدی است که نظیر آن را کمتر می‌توان دید.