سه فضیلت و دو مکرمت

 حجت‌الاسلام محمدمهدی ایمانی‌پور
 رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی

در بیان فرازهای حیات معنوی و فضیلت‌های علمی و فرهنگی یک دانشمند محبوب و واعظ تأثیرگذار بر قلوب، استاد سیدعبدالله فاطمی‌نیا بسیار خواهند نوشت و فهرست بلندبالایی از مکارم اخلاقی آن عالم برجسته و واعظ وارسته که او را بر تارک فرهنگ و علم و شعر و ادب برنشاند، خواهند گفت. من از میان آن همه برجستگی‌های علمی و اخلاقی، به سه فضیلت علمی در شیوه دعوت یعنی «حکمت»، «موعظه» و «احتجاج» و دو مکرمت اخلاقی در منش او یعنی «مبارزه با سطحی‌نگری» و «موازنه میان فقه و اخلاق» اشاره خواهم کرد. اما ذکر این دو و بیان آن سه به معنای نفی دیگر فضایل آن دانشمند بزرگ نیست، بلکه به جهات دیگری است که خواهد آمد.
1. قرآن کریم در آیه ۱۲۵ سوره مبارکه نحل از سه قسم «دعوت» سخن رانده است: ادعُ إِلى سَبیلِ رَبِّک بِالحِکمَه وَالمَوعِظَه الحَسَنَه وَجادِلهُم بِالَّتی هِی اَحسَنُ. یعنی با حکمت و اندرز نیکو، به راه پروردگارت دعوت کن و با آنها به روشی که نیکوتر است، احتجاج کن. تفکیک میان سه دسته از دعوت یعنی «حکمت»، «موعظه» و «احتجاج» ممکن است به لحاظ مخاطبان باشد و ممکن است به لحاظ حالات روحی و فضایل شخصی داعی باشد.
در قسم نخست، برای دعوت به سوی پروردگار باید از وسیله «حکمت» بهره جست و با کاربست حکمت و استدلال وجدان مخاطبان را قانع کرد. این قسم از دعوت به مهارت، دانش و تسلط بر حوزه‌های مختلف علمی و فرهنگی نیازمند است.
قسم دوم، دعوت با اندرزهای نیکو است و داعی با استفاده از عواطف انسان‌ها و تأثیر بر احساس آنان، توده عظیم مردم را به سوی حق فرامی‌خواند. در حقیقت «حکمت» بر بعد عقلی وجود انسان تأثیر می‌گذارد و «موعظه حسنه» بعد عاطفی او را متأثر می‌کند.
اما قسم سوم، جدال و مناظره عبارت از اقناع و اسکات خصم است. ممکن است داعیانی باشند که حکمت و روش نخست را برای دعوت انتخاب می‌کنند، اما اهل موعظه و جدل نیستند. برعکس، بسیار هستند واعظانی که در وعظ و اندرز نیکو مهارت دارند، اما مهارت و دانش لازم برای حکمت را فاقد هستند.
2. مرحوم استاد سیدعبدلله فاطمی‌نیا از این سه فضیلت برجسته و مهم برخوردار بود. او مجتهدی واعظ، خطیبی محقق، عارفی آشنا با تاریخ اسلامی و نسخه‌شناسی مدقق بود. در شرایطی که سطحی‌نگری در وعظ و اندرز رواج یافته است، در مخالفت با کاربست اصطلاح «طب اسلامی» تردید نکرد و بی‌اعتباری رساله ذهبیه را تصریح کرد و با صراحت تمام اعلان کرد که رساله ذهبیه را به حضرت امام رضا(ع) نسبت داده‌اند در حالی که این کتاب از اساس ساخته و پرداخته است.
مرحوم استاد فاطمی‌نیا، به گفته شیخ صدوق در کتاب اعتقادات استناد کرده است و اینکه بعضی از این روایاتی که مرتبط با طب و مسائل بهداشتی وارد شده است، جنبه محلی و اقلیمی دارد؛ یعنی در یک اقلیم خوب است و در اقلیم دیگر ممکن است مناسب نباشد. بعضی از روایات هم از اساس جعلی است و تشخیص روایات جعلی از صحیح متد علمی دارد.
همچنین ایجاد موازنه میان احکام شرعی فقهی و ملازمات اخلاقی از امتیازات و اختصاصات استاد فاطمی‌نیا است. برای مثال، ذبح حیوانات از نظر فقهی مجاز و خوردن گوشت آنها حلال است. چنانکه ترک اکل گوشت از نظر فقهی مکروه است. با این حال، استاد فاطمی‌نیا از نظر اخلاقی تأکید دارد که حیوان را نباید در برابر چشم عموم مردم بخصوص کودکان و بچه‌های نابالغ ذبح کرد.
خداوند متعال آن عارف روشن‌ضمیر و استاد اخلاق را در جنت رضوان خویش جای دهاد.