احیاگر میراث تشیع

حسن طالعی
دین پژوه
27 جمادی الثانی صد و بیست و سومین سالروز رحلت بزرگمردی است که از دیار نور (دراستان مازندران) برآمد و پس از 66 سال تلاش خالصانه و صادقانه در آستان خاندان نور، در نجف، دیار امام هدایت فرود آمد و در همان دیار، سر بر خاک نهاد و خوش آرمید. بدین سان خوانی از دانش و حکمت برای آیندگان بر جای نهاد، جان بر سر آرمان نهاد و جاودانه شد.
شرح حال خودنوشت
میرزا حسین نوری طبرسی مشهور به محدث نوری (1320- 1254 ق) در سن شصت سالگی (سال 1314 قمری) پس از اتمام کتاب مستدرک الوسائل، شرح حالی مختصر برای خود نوشته که معتبرترین گزارش از زندگی پربار اوست. اومی نویسد:
«در روز 18 شوال سال 1254 در قریه «یالو» از روستاهای شهر نور مازندران متولد شدم. در حالی که هشت سال داشتم، پدرم درگذشت.
سال‌ها بدون مربی ماندم، تا آنکه به حدود سن بلوغ رسیدم. در این زمان، خدای تعالی نعمت ملازمت عالم جلیل، فقیه زاهد، ورع نبیل، مولی محمدعلی بن آقا زین العابدین بن موسی رضا محلاتی را به من عطا فرمود (پس از آن به تهران رفتم و به شیخ عبدالرحیم بروجردی پیوستم). و با او (شیخ عبدالرحیم بروجردی) در سال 1273 به عراق مهاجرت کردم. سپس او بازگشت و من حدود چهار سال در نجف ماندم. بعد به دلیل تشتت امور، به ایران مسافرت کردم و بار دیگر در سال 1278 به عراق بازگشتم.
ملازمت حضور عالم نحریر، فقیه جامع شیخ عبدالحسین تهرانی را برگزیدم. او، اول کسی است که
به من اجازه داد با او زمانی در کربلا باشم و سپس دو سال در کاظمین بودم.
در سال 1280، خدای تعالی زیارت خانه خودش را به من روزی فرمود. سپس به نجف بازگشتم.چند ماه اندک، به مجلس بحث شیخ مرتضی انصاری درآمدم تا درگذشت.
آنگاه در سال 1284 به ایران بازگشتم و در آن سال به زیارت حضرت رضا علیه السلام مشرف شدم. بار دیگر در سال 1286 به عراق بازگشتم که در آن سال استادم علامه شیخ العراقین تهرانی درگذشت. بار دیگر به سفر حج رفتم و به نجف بازگشتم و چند سالی ماندم، تا آنکه همزمان با مهاجرت میرزا سید محمدحسن شیرازی، تقدیر در همراهی او، با من مساعدت کرد و سال‌هایی با او گذراندم. برای سومین بار، توفیق حج برایم نصیب شد. پس از بازگشت، در سال 1297 به ایران سفر کردم و برای دومین بار به زیارت مشهدالرضا علیه السلام مشرف شدم. در سال 1299 نیز برای چهارمین بار به حج مشرف شدم و به سامرا بازگشتم تا سال 1314 در آنجا ماندم.
در این مدت، قسمت زیادی از عمرم، در سفرها و خلوت کردن با علمای اخیار گذشته و با این همه، خدای تعالی در خلال این زمان، جمع اخبار پراکنده و نظم متفرقات آثار را به من روزی فرمود.»
ویژگی‌های محدث نوری و آثار او
1. تهیه کردن، شناختن و شناساندن متون قدیم شیعه و مؤلفان آنها.
2. استنساج و ترویج و نشر آنها، به کمک شاگردانی که تربیت کرده بود.
3. حداکثر استفاده از چاپ که در آن روز، صنعت نوپایی بود، برای نشر مواریث شیعی.
4. عمل به مضامین احادیث تا حد امکان و احیای احادیث بدین روش و نمونه بارز برای دعوت و تبلیغ به عمل نه به زبان.
5. تربیت بزرگمردانی که تمام عمر خود را در خدمت علوم اهل بیت(ع) بگذرانند.
6. القای روح عبودیت، خضوع و همت و تلاش و اخلاص و پشتکار و ابتکار در میان شاگردان و معاصران خود.
7. تشویق بزرگمردان شیعه به خدمات علمی و تبلیغی و فراهم آوردن امکانات مناسب برای آنان.
8. توجه خود و توجه دادن دیگران به حفظ حریم امامت و ضرورت آن.
9. توجه و عنایت به ولایت مطلقه الهیه و انتظار حضرت مهدی ارواحنا فداه و توجه دادن دیگران به این مهم.
10. احیای سامرا، حرم عسکریین(ع) و مطلع خورشید مهدوی به عنوان یکی از مراکز مهم شیعه.
11. همکاری مؤثر در اداره امور شیعیان به زعامت مرجع بزرگ شیعه، مرجع مجدد، میرزا محمدحسن شیرازی و مشاورت معظم له.
12. امر به معروف و نهی از منکر، در حد امکانات به تمام طبقات از عالم و عامی، در زمینه‌های مختلف علمی، اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی.
13. جلوگیری از ورود اعوجاجات و انحرافات فرهنگی در اذهان نسل جوان و مقابله با تهاجم فرهنگ بیگانگان برای منحرف کردن مسلمانان.
14. کوشش و جهد بلیغ در راه قطع ارتباطات استعماری بیگانگان و مجاهدت در راه استقلال مادی و معنوی شیعیان و تشویق تجار و کسبه و علما و عموم طبقات مردم در این راستا.
15. تألیف و تصنیف کتاب‌های فراوان در سطوح مختلف تخصصی و عمومی به زبان‌های عربی و فارسی.
16. شناخت درست و دقیق زمان و در نتیجه توجه به رفع نیازها و پر کردن خلأها در زمان خاص خود، چه در تألیفات و چه در آثاری که امر به تألیف آنها کرد.
کتاب شناسی آثار
آثار محدث نوری فراوان و متنوع و مبتکرانه است که بررسی و حتی معرفی مختصر آنها فرصت مبسوط می‌خواهد. در این نوشتار به معرفی بسیار کوتاه پاره‌ای از آنها اکتفا می‌شود که با تقسیم موضوعی بیان می‌شود.
حدیث
1. مستدرک الوسائل (عربی، تألیف: جلد اول: 29 ربیع‌الاول 1305، آخرین مجلد: 1313، سامرا). دوره‌ای کامل در احادیث فقهی، مهمترین کتاب محدث نوری شامل یک خاتمه در 9 جلد که در شمار معتبرترین منابع درباره شناخت راویان حدیث و عالمان شیعی است.
آقا بزرگ تهرانی بر‌اساس این کتاب، استاد خود محدث نوری را پیشوای دانشمندان علم حدیث و رجال در دوره جدید، تالی ثقة الإسلام (کلینی)، سومین نفر بعد از مجلسی اول (مولی محمد تقی) و مجلسی دوم (مولی محمد باقر) می‌داند. (آقابزرگ، الإسناد المصفی، به نقل: صفری، شیخ آقابزرگ، ص 368 - 369).
شیخ محمد حسین کاشف الغطاء می‌نویسد:
«کسی که می‌خواهد خدمات گرامی او به دین را ببیند و بداند که چگونه آثار کنار مانده دین و اخبار اهل بیت را زنده کرده، به کتابی بنگرد که این روزها (حدود 1319) توفیق اتمام آن را یافته، یعنی مستدرک وسائل الشیعه شیخ حر عاملی که احادیث معتبر را بر آن کتاب افزوده است. در پایان آن، دوازده مبحث مهم در باب علوم حدیث و رجال و درایه آورده که هر یک را می‌توان یک کتاب دانست. بیشتر این مطالب در باب اثبات صحت کتاب‌های کهن و اعتبار مشایخ حدیث است که او بر تمام مجتهدان منت نهاده که باید بدان رجوع کنند» (کاشف الغطاء، العبقات العنبریة، خطی، به نقل: احمد حلی، کشف الاستار، مقدمه، ص 72).
2. معالم العبر(عربی، تألیف: 6 ماه رمضان 1296) تکمیل مجلد روضه بحارالانوار (احادیث اخلاقی بحار)، ابتدا در یک جلد همراه با جلد هفدهم قدیم بحار و اخیراً توسط عتبه عسکریه در سامرا چاپ شده است.
 دعا و زیارت
3. الصحیفة  الرابعة السجادیة. (عربی).  مجموعه‌ای از دعاهای امام سجاد علیه السلام که در ادامه کتاب صحیفه ثالثه سجادیه نوشته است.
4.الصحیفة الثانیة العلویة (عربی، تألیف: 5 رجب 1303). مجموعه‌ای از دعاهای امیر المؤمنین علیه السلام که در ادامه کتاب «الصحیفة العلویة» نوشته سماهیجی بحرانی نوشت.
5.تحیة الزائر. (فارسی). در شمار آخرین نوشتارهای محدث نوری که در سال 1320 قمری بدان مشغول بود. این کتاب ناتمام مانده بود که شیخ عباس قمی به امر استادش به پایان برد و چاپ شد.بخشی از باب چهارم این کتاب، 43 مورد از آداب زیارت ائمه معصومین علیهم السلام را بیان می‌دارد که آقابزرگ تهرانی آن را در حدّ یک رساله مستقل می‌داند.
6.سلامة المرصاد (فارسی، تألیف: 1317). شامل زیارت عاشورای غیر معروفه و اعمال مسجد کوفه که مردم در آن زمان توجهی بدان نداشتند.
فقه
 7 و 8. تقریرات بحث‌های میرزای شیرازی و شیخ العراقین، دو استادش که چاپ نشده است.
تاریخ و سیره معصومین
9.میزان السماء در تعیین مولد خاتم الانبیاء، و حلّ اختلاف مربوط به آن که 12 ربیع الاول است یا 17 ربیع.
مهدویت
10. جنة المأوی (عربی، تألیف: 13 شوال 1302). تکمیل جلد سیزدهم قدیم بحارالانوار در باب امام مهدی(ع). در چاپ جدید به ضمیمه جلد 53 منتشر شده است.
11. نجم ثاقب (فارسی، تألیف: 14 ذیقعده 1302). مشهور‌ترین کتاب فارسی محدث نوری و کتاب بالینی خانواده‌های ایرانی در دهه‌های گذشته که به امر میرزای شیرازی نوشته شد و با توصیه آن بزرگ انتشار گسترده یافت.
12. کشف الاستار(عربی، تألیف: 1318). در  پاسخ به قصیده 25 بیتی یکی از دانشمندان اهل تسنن که در ردّ عقیده مهدویت سروده بود، نوشته شد.
بهترین چاپ این کتاب با تحقیق کامل منابع و مبتنی بر نسخه خطی اصل مؤلف، همراه با مقدمه‌ها و پیوست‌های عالمانه، توسط محقق معاصر نجفی جناب احمدعلی مجید حلّی در سال 1432ق / 2011م به بازار نشر عرضه شد. ناشر این چاپ، کتابخانه حرم  ابوالفضل العباس(ع) در کربلای معلّی است که عبدالحسین طالعی در مقاله‌ای مستقل به معرفی آن پرداخته است (نشریه آینه پژوهش، شماره 134، تیر و مرداد 1391 ).
 تذکرات اخلاقی و اجتماعی
13. کلمه طیبه (فارسی، 14 محرم 1301). برخی از موضوعات آن: ضرورت حمایت مالی مردم از اهل علم، خصوصاً آنها که رنج سفر می‌کشیدند و با تحمل غربت، در عتبات به تحصیل دروس دینی اشتغال داشتند. متقابلاً وظایف اجتماعی و اخلاقی طلاب و عالمان. در خلال آن، احادیث و حکایات اخلاقی فراوان، بویژه در مورد انفاق دارد. 14. لؤلؤ و مرجان (فارسی، 25 ذیقعده 1319). در آداب عزاداری سیدالشهدا علیه السلام، وظایف شرعی طبقات مختلف در این امر، مانند منبری و مداح و مستمع و بانی و دیگران. در ضمن آن به دو آفت می‌پردازد: دروغ و ریا. این کتاب مورد توجه فراوان عالمان قرار گرفته است. (بنگرید: صفاخواه و طالعی، علامه محدث نوری، ص 209 – 228).
15. دارالسلام. (عربی، 8 جمادی الاولی 1292). کتاب در چهار جلد به آداب شرعی و مسائل مربوط به خواب می‌پردازد. از جمله وظایف مردم نسبت به یکدیگر که هر کسی پیش از خوابیدن باید ببیند که آیا 103 وظیفه را که نسبت به دیگران برعهده داشته، انجام داده است یا نه. ترجمه فارسی کتاب نیز منتشر شده است.
 شرح حال اصحاب و علمای شیعه
16. نفس الرحمان فی فضائل سلمان (عربی، 23 ماه رمضان 1283). شرح حال جناب سلمان فارسی و رویدادهای مرتبط با او. بهترین و جامع‌ترین کتاب درباره این صحابی بزرگ به شمار است.
17. خاتمة المستدرک (عربی، 10 ربیع الثانی 1319). کتابی مرجع در باره شناخت دانشوران شیعه و کتاب‌هایشان و ارزیابی اعتبار این کتاب‌ها. محدث نوری پس از اینکه کتاب مستدرک الوسائل را در سال 1313 به پایان برد، برای تکمیل کار خود این دانشنامه را نوشت تا اعتبار منابع آن را نشان دهد. لذا با ورود در مباحث دقیق رجالی و تاریخی و کتابشناسی «خاتمة المستدرک» فراهم آمد و با تحقیق مؤسسة آل البیت منتشر شده است.
این کتاب یکی از مهم‌ترین منابع علامه سید احمد صفایی خوانساری در دانشنامه کتابشناسی «کشف‌الاستار» است.
18. الفیض القدسی (عربی، 16 ماه رمضان 1302). یکی از بهترین منابع در مورد علامه مجلسی است که محدث نوری همزمان با نخستین چاپ بحارالانوار نوشت و بارها ضمیمه بحار منتشر شده است. همچنین با تحقیق جناب سید جعفر نبوی در سال 1420 به مناسبت صدمین سال رحلت محدث نوری انتشار یافت. ترجمه فارسی آن نیز به دست جناب نبوی منتشر شده است.
19. البدر المشعشع (فارسی، ربیع الاول 1308). در مورد خاندان موسی مبرقع فرزند گرامی امام جواد علیه‌السلام و دودمان او  است که به سادات رضوی مشهورند و در مناطق مختلف بویژه کشمیر زندگی می‌کنند. این کتاب را به امر میرزای شیرازی نوشت.
کتاب به کوشش سید مهدی رجایی منتشر شده است (قم: کتابخانه مرعشی، 1386 شمسی).                                                                         
20. مواقع النجوم (عربی، 24 رجب 1275). نخستین تألیف محدث نوری که به شکل نموداری، با ابتکاری زیبا، چندین نسل عالمان شیعی  و ارتباط علمی آنها را نشان می‌دهد. در شمار انتشارات کتابخانه مرعشی منتشر شده است.
کتاب‌های دیگر
21. المولودیة (فارسی). مجموعه اشعار محدث نوری در مدایح و مراثی اهل بیت علیهم السلام. اخیراً برای نخستین بار منتشر شده است.22. فهرست کتاب‌های کتابخانه شخصی خودش (فارسی، 1297). متن آن در مجموعه «آشنایی با چند نسخه خطی» چاپ شده است. یکی از کارهای عالمان پیشین – بویژه آنان که به تهیه کتاب‌های ارزشمند، بها می‌دادند – نوشتن فهرستی بود که ویژگی‌های نسخه‌های خطی را نشان دهد. محدث نوری نیز چنین رساله‌ای نوشت. البته وصف کتاب‌های او را شاگردش محقق تهرانی نیز در جای جای دانشنامه الذریعه آورده است.برای تفصیل در مورد آثار محدث نوری و موضوعات آنها، رجوع شود به: کتاب علامه محدث نوری، نوشته محمدحسین صفاخواه و عبدالحسین طالعی، ص 135 – 159