زورقی روان بر دریایی از معانی

حسین دزفولی
بحارالانوار، به مثابه دانشنامه‌ای برای شناخت شیعه است که نویسنده و محقق آن علامه محمدباقر مجلسی (1110 – 1037قمری) آن را براساس دو یادگار ماندگار پیامبر نور و رحمت، یعنی قرآن و حدیث نوشته است. تدوین و نگارش این کتاب، چهل سال از عمر مجلسی را به خود اختصاص داد. وی با کمک گرفتن از دانش‌آموختگان مکتب پربار اصفهان، بر‌اساس حدود ششصد منبع شیعه و سنی، با تقسیم موضوعی زیبا و ابتکاری، همراه با شرح و توضیح راهگشا و تبیین‌های مفید، اثری جاودانه بر جای نهاد که چاپ جدید آن، در صد و ده جلد عرضه شده است.
درباره این کتاب، در کنار پژوهش‌های ارزنده و آثار تحقیقی، بی‌مهری‌ها و نقدهای شتابزده عرضه شده که غالباً بدون شناخت دقیق کتاب و نویسنده و زمینه و زمانه او صورت گرفته است. این سخن تفصیلی دارد که گفتاری مستقل می‌طلبد.
باری، انبوه حقایق و مطالب ارزشمندی که در این کتاب پربرگ و پربار آمده، نیاز به راهنمایی موضوعی داشت که پژوهشگران برای دستیابی به مطلب مورد نظر خود، به زحمت زیاد نیفتند؛ خصوصاً با توجه به چاپ سنگی آن کتاب که در حدود صد سال پیش منتشر شده و به راستی استفاده از آن احاطه کامل بر تمام بحارالانوار را می‌طلبید و این ویژگی فقط در برخی از دانشوران وجود داشت.
از سویی محدث شهیر شیخ عباس قمی به جهت دقت و وسواس علمی، مقید بود که احادیث را در گفتار و نوشتار خود، از روی اصل منبع بخواند و بنویسد؛ تا باب تحریف و تغییر در احادیث را ببندد و درس دقت نظر علمی را به آیندگان بدهد. بدین روی، برای پژوهش‌های حدیثی، احادیث را علاوه بر منبع اصلی آنها، در بحارالانوار نیز می‌جست تا از توضیحات علامه مجلسی نیز بهره گیرد.
محدث قمی در خلال این مراجعات، به ضرورت تألیف راهنمای موضوعی برای بحارالانوار پی برده بود و خلأ چنین کاری را به‌خوبی حس می‌کرد. چنین شد که با مطالعه مکرر بحارالانوار که بیش از سی سال طول کشید، برای نخستین‌بار مجموعه‌ای نظام‌مند به شیوه الفبایی نگاشت و آن را «سفینة البحار» (به معنای کشتی جاری در دریاها) نامید. این راهنمای موضوعی که در عین حال، تلخیصی عالمانه از اصل کتاب همراه با افزوده‌هایی مفید و خواندنی است، نخستین بار تحت نظر محدث قمی در نجف در دو جلد منتشر شد و پس از آن نیز بارها منتشر شده است.
علامه کتابشناس فقید مرحوم سید احمد روضاتی، مقدمه‌ای به زبان عربی بر یکی از چاپ‌های این کتاب نوشته و ویژگی‌های آن را به خوبی شناسانده است. ترجمه فارسی این مقاله کوتاه و پربار (به ترجمه استاد حمید سلیم گندمی) با عنوان «گفتاری درباره جوامع حدیثی و سفینه‌البحار» در فصلنامه سفینه شماره 70، ص 132 – 105 درج شده است و این یادداشت مختصر، گنجایش توضیح بیشتر ندارد.
اصل کتاب سفینة البحار، پس از نخستین چاپ در نجف، دو بار دیگر منتشر شده است: چاپ تهران، نشر اسوه در هشت جلد و چاپ عالمانه بنیاد پژوهش‌های اسلامی در چهار جلد.
کار محققانه دیگر در باره سفینة البحار، «مستدرک سفینة البحار» نوشته علامه فقید مرحوم شیخ علی نمازی است که از یک سوی، مدخل‌هایی افزون‌تر از اصل سفینه البحار دارد و از سوی دیگر، مطالب افزون‌تر ذیل مدخل‌های کتاب محدث قمی در بر دارد. این کتاب نفیس نیز که ده جلد دارد، بارها منتشر شده است، از جمله چاپ بنیاد بعثت در دهه 1360 و پس از آن چاپ جامعه مدرسین حوزه علمیه قم که بارها به بازار کتاب آمده است. این دو کتاب که با احاطه نویسندگان آنها بر آموزه‌های شیعی، تسلط آنها بر منابع و اعتبارسنجی آنها و نیز اشراف بر بحارالانوار فراهم آمده، برای پژوهندگان موضوعی بحارالانوار فرصتی نیکو فراهم آورده است. کسانی که به سفینة البحار رجوع کرده‌اند، نیک می‌دانند که با وجود معجم‌های لفظی پرفایده که اکنون به کمک کامپیوتر، بازیابی مطالب را بسیار آسان کرده، هنوز دو کتاب محدث قمی و محدث نمازی جای خود را دارد، بدان روی که این دو کتاب، راهنمای جست‌و‌جوی موضوعی در مطالب صد و ده جلد بحارالانوار است و این مهم به وسیله نرم‌افزارهای جست‌و‌جوی لفظی به دست نمی‌آید.