عقب نشینی 8 ساله از «قطب برق» منطقه

وزیر نیرو در روزهای اخیر به پتانسیل‌ها و استعدادهای جدی ایران برای تبادل برق به کشورهای منطقه اشاره کرد و به تشریح برنامه‌های دولت سیزدهم برای تقویت دیپلماسی برقی کشور پرداخت.«علی اکبرمحرابیان» می‌گوید که ایران امکان تبادل برق با افغانستان، ترکمنستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و عراق را دارد و باید این بخش تقویت شود؛ اما سنکرون کردن شبکه برق ایران با روسیه و اتصال به شبکه برق کشورهای خلیج فارس از طریق کابل زیردریایی نیز برنامه‌ تکمیلی دیپلماسی برقی کشور است. اتفاقی که نه حالا، بلکه باید در 5 سال گذشته بخش قابل توجهی از آن محقق می‌شد.در ماده 49 برنامه ششم توسعه صراحتاً عنوان شده است: «دولت موظف است از سال اول برنامه ششم توسعه، اقدامات لازم را در راستای تشکیل بازار منطقه‌ای و ایجاد قطب (هاب) منطقه‌ای برق به عمل آورد، به طوری که شبکه برق کشور از شمال، جنوب، شرق و غرب به کشورهای همسایه متصل شود.»
اما بررسی عملکرد دولت قبل در سال‌های 1395 تا 1399 نشان می‌دهد، نخست اینکه اجرای این برنامه یک سال دیر آغاز شد و دوم آنکه، یک عقب ماندگی در اجرا و حتی از دست رفتن برخی از ظرفیت‌ها در طول برنامه رقم خورد، به طوری که نه تنها در سال پایانی دولت حجم صادرات برق کشور مطابق برنامه به 14 میلیارد کیلووات ساعت و واردات برق نیز به 6 میلیارد کیلووات ساعت در سال نرسید؛ بلکه با پشت سر گذاشتن یک روند بسیار نامنظم، حتی در پایان سال 1399 میزان تبادل برق کشور از سال 1392 عقب‌تر بود.در همین حال، ایران طی 3 سال اخیر، یک مشتری برق خود را هم از دست داد و صادرات برق ایران به ترکیه در 3 سال اخیر صفر شد. همچنین صادرات برق به عراق پایداری لازم را نداشت. این درحالی است که قرار بود ایران هاب برق منطقه شود.

مصرف داخل، اولویت اول
از یک سو، کاهش شدید سرمایه‌گذاری در احداث نیروگاه و توسعه و بازسازی شبکه توزیع و انتقال، فرار سرمایه بخش خصوصی از این صنعت، راندمان پایین نیروگاه‌های کشور (کمتر از 40 درصد)، غفلت از توسعه نیروگاه‌های تجدیدپذیر و خشکسالی‌ها (خروج نیروگاه‌های برقابی از مدار تولید) و از سوی دیگر، رشد افسارگسیخته مصرف بویژه در بخش خانگی (سرمایش تابستانی) موجب شد که تراز تولید و مصرف برق در سال‌های اخیر بارها منفی شود.حالا مدیرعامل شرکت مدیریت شبکه برق ایران می‌گوید که تبادل برق با کشورهای همسایه در تمام این سال‌ها برقرار بوده است و الان نیز انجام می‌شود؛ اما همواره اولویت نخست پاسخگویی به مصرف داخل است.
مصطفی رجبی مشهدی به «ایران» می‌گوید: «وضعیت و میزان صادرات برق بر اساس قراردادهای بین ایران و کشورهای همسایه مشخص می‌شود. همچنین میزان تقاضایی که طرف مقابل دارد. در یک دهه اخیر صادرات برق روند خوبی داشته، اما لازم است این نکته را بگوییم که اولویت تأمین برق با داخل است.»
مدیرعامل شرکت مدیریت شبکه برق ایران در حالی عامل کاهش تبادلات برقی کشور را خشکسالی سال‌های 1397 و 1400 و نیاز داخلی عنوان می‌کند که به اعتقاد کارشناسان افزایش تبادلات برقی مزایایی مانند افزایش پایداری و ضریب اطمینان شبکه سراسری، استفاده از امکانات کشورهای متعامل در جهت تأمین ظرفیت ذخیره برق، صرفه‌جویی در سرمایه‌گذاری و کاهش اعتبارات مورد نیاز برای ایجاد این ظرفیت به همراه خواهد داشت.
به بیان دیگر؛ تبادل برق به معنی صادرات بویژه در ساعات خارج از پیک (اوج مصرف) و واردات در مواقع ضروری خود می‌توانست راهکاری برای کاهش دغدغه‌های تابستانی و زمستانی تأمین برق کشور باشد.
نگاهی به شرایط تبادل برق ایران در پایان برنامه ششم
آمارها نشان می‌دهد که امسال در انتهای برنامه ششم توسعه نه تنها ایران هاب برق منطقه نمی‌شود، بلکه فقط حدود 43 درصد از هدف برنامه مقرر محقق خواهد شد. اگرچه سال 1399 باید سال پایانی برنامه ششم توسعه می‌شد که به علت تأخیر در اجرا، امسال، سال پایانی است.
مطابق برنامه باید صادرات برق به 14 میلیارد کیلووات ساعت در سال 1399 می‌رسید اما در این سال صادرات 9.7 میلیارد کیلووات ساعت بود. واردات نیز به جای 6 میلیارد کیلووات ساعت تنها حدود 2.7 میلیارد کیلووات ساعت بود. همان‌طور که اشاره شد، یک خریدار برق هم از دست رفت.
اما مسأله اینجاست که به خاطر نبود زیرساخت‌های لازم (از سرمایه‌گذاری نیروگاهی و شبکه‌ای تا برنامه‌های اصلاح مصرف) پیش‌بینی می‌شود که امسال ارقام صادرات و واردات برق کمتر نیز شود و در کوتاه مدت دولت سیزدهم توان تحقق برنامه را نداشته باشد، چراکه به نتیجه رسیدن هر سرمایه‌گذاری در صنعت برق در کوتاه‌ترین زمان 18 ماه فرصت نیاز دارد.
اکنون سخنگوی صنعت برق می‌گوید که «تبادل انرژی ایران در حال حاضر، حدود یک درصد از کل مصرف انرژی روزانه کشور است.»این درحالی است که در 7 سال منتهی به سال 1399، سهم صادرات از کل تولید برق کشور نامنظم بوده و بالاترین سهم  مربوط به سال 1393 است. در این سال 3.5 درصد از برق تولیدی کشور صادر می‌شد. اکنون ظرفیت اسمی تولید برق کشور رقمی حدود 83 هزار مگاوات است و پیش‌بینی شده حدود 6 هزارمگاوات دیگر تا تابستان 1401 و به طور کلی 30 هزار مگاوات تا پایان دولت کنونی به این ظرفیت اضافه شود.
 
نگاهی به روند تاریخی تبادل برق کشور از سال 92
سال 1392 صادرات برق کشور به 11.4 میلیارد کیلووات ساعت رسید که نسبت به سال 1391 حدود 4.4 درصد افزایش داشت. واردات برق نیز با 12.5 درصد افزایش به 2.5 میلیارد کیلوات ساعت رسید. در این ترتیب، خالص صادرات برق کشور با 2.3 درصد افزایش نسبت به سال 1391 به 8.9 میلیارد کیلووات ساعت رسید. در سال مورد بررسی، برق وارداتی از کشور ترکمنستان تأمین شد و حدود 68 درصد از صادرات برق به عراق صورت گرفت.
 
آغاز روند کاهشی صادرات برق
سال 1393 صادرات برق کشور به 10.1 میلیارد کیلو وات ساعت بالغ شد که نسبت به سال 1392 معادل 11.7 درصد کاهش داشت. واردات برق نیز با 43.5 درصد افزایش به 3.7 میلیارد کیلو وات ساعت رسید. به این ترتیب، خالص صادرات برق کشور با 27.6 درصد کاهش نسبت به سال 1392 به 6.4 میلیارد کیلووات ساعت رسید. در سال مورد بررسی، برق وارداتی از کشورهای ترکمنستان و ارمنستان تأمین شد که سهم ترکمنستان 73.5 درصد بود. در این سال صادرات برق به کشورهای افغانستان، پاکستان، عراق و ترکیه صورت گرفت که حدود 59 درصد آن به کشور عراق صورت گرفته است.
 
سقوط صادرات برق به زیر 10 میلیارد کیلو وات ساعت
سال 1394صادرات برق کشور به 9.8 میلیارد کیلووات ساعت رسید که نسبت به سال 1393 حدود 2.1 درصد کاهش داشت. واردات برق نیز با 15.9 درصد افزایش به 4.2 میلیارد کیلووات ساعت رسید. به این ترتیب، خالص صادرات برق کشور با 12.4 درصد کاهش نسبت به سال 1393 حدود 5.6 میلیارد کیلووات ساعت شد. در سال مورد بررسی، برق وارداتی از کشورهای ترکمنستان، ارمنستان و جمهوری آذربایجان تأمین شد و کشور ترکمنستان با سهم 66.2 درصدی تأمین کننده اصلی برق وارداتی کشور بود. در این سال به کشورهای افغانستان، پاکستان، عراق، ترکیه و جمهوری آذربایجان برق صادر شد که حدود 69 درصد آن به کشور عراق صورت گرفت.
 
سالی که خالص صادرات برق یک چهارم سال 92 شد
سال 1395 صادرات برق کشور به 6.6 میلیارد کیلووات ساعت رسید که نسبت به سال 1394 حدود 32.8 درصد کاهش داشت. واردات برق با 2.9 درصد افزایش به 4.3 میلیارد کیلو وات ساعت رسید. به این ترتیب، خالص صادرات برق کشور با 58.6 درصد کاهش نسبت به سال 1394 حدود 2.4 میلیارد کیلووات ساعت شد.
در سال مورد بررسی، برق وارداتی از کشورهای ترکمنستان، ارمنستان و جمهوری آذربایجان تأمین شد که کشور ترکمنستان با سهم 74.5 درصد تأمین کننده اصلی بود. همچنین در این سال به کشورهای افغانستان، پاکستان، عراق، ترکیه و آذربایجان برق صادر شد که کشور عراق بیشترین سهم از کل صادرات برق کشور را با رقمی حدود 75.8 درصد به خود اختصاص داد.
 
افزایش مجدد صادرات برق
سال 1396، میزان صادرات برق به کشورهای همسایه 7.9 میلیارد کیلووات ساعت شد که نسبت به سال 1395 حدود 17.7 درصد رشد نشان می‌داد. در این سال واردات برق با 3.9 میلیارد کیلووات ساعت شد که نسبت به سال قبل آن 7.3 درصد کاهش داشت. به این ترتیب خالص صادرات برق کشور 60.5 درصد افزایش یافت و به 4 میلیارد کیلووات ساعت رسید. برنامه ششم توسعه برای این سال تکلیف کرده بود که صادرات برق 11 میلیارد کیلووات ساعت و واردات نیز 4.4 میلیارد کیلووات ساعت شود.
 در سال مورد بررسی، کمبود برق مورد نیاز عمدتاً توسط کشورهای ترکمنستان و ارمنستان تأمین شد و کشور ترکمنستان با سهم 61.1 درصدی تأمین کننده اصلی این واردات بود. صادرات نیز به کشورهای عراق، افغانستان و پاکستان به ترتیب با 84.7، 7.4 و 7.2 درصد سهم صورت گرفت.
 
عقبگرد خالص صادرات برق ایران
در سال 1397، در بخش مبادلات برق با کشورهای همسایه، میزان صادرات برق به 6.3 میلیارد کیلووات ساعت رسید که نسبت به سال 1396 حدود 22.6 درصد کاهشی بود، البته واردات برق کشور نیز با 33.7 درصد کاهش نسبت به سال 1396، به عدد 2.6 میلیارد کیلووات ساعت رسید. در نهایت خالص صادرات برق کشور، با 12.7 درصد کاهش نسبت به سال 1397 بالغ بر 3.8 میلیارد کیلووات ساعت شد. مطابق برنامه ششم توسعه در این سال باید صادرات برق به 12 میلیارد کیلووات ساعت و واردات نیز به 4.5 میلیارد کیلووات ساعت می‌رسید.
در سال مورد بررسی، کشورهای ترکمنستان و ارمنستان به ترتیب با سهم 49.8 و 47.3 درصد سهم از کل برق وارداتی، تأمین کننده 97.1 درصد از کمبود برق کشور بودند. همچنین، در این سال کشورهای عراق، افغانستان و پاکستان به ترتیب با سهم 78.7، 11.6، 8.2 درصد مقصد اصلی برق صادراتی کشور بودند.
 
یک جهش با سنکرون شبکه برق ایران و عراق
سال 1398، صادرات برق به کشورهای همسایه بار دیگر افزایش یافت و به 8 میلیارد کیلووات ساعت رسید. این رقم 27.2 درصد از میزان صادرات سال 1397 بیشتر بود. واردات برق نیز با 48.4 درصد کاهش نسبت به سال 1397 به عدد 1.3 میلیارد کیلووات ساعت رسید. در نهایت، خالص صادرات برق کشور 78.4 درصد افزایش یافت و 6.7 میلیارد کیلووات ساعت شد. در سال 98 بر مبنای برنامه ششم توسعه باید صادرات برق به 13 میلیارد کیلووات ساعت و واردات  به 5.6 میلیارد کیلووات ساعت می‌رسید.
در سال مورد بررسی، کشورهای ارمنستان و جمهوری آذربایجان به ترتیب با سهم 97.9 و 2.1 درصدی از کل برق وارداتی، تأمین کنندگان اصلی بودند. در مقابل کشورهای عراق، افغانستان، پاکستان و آذربایجان به ترتیب با سهم 83.6، 9.7، 6.3 و 0.4 درصد مقاصد برق صادراتی کشور بودند.
در سال 1398، عملیات سنکرون شبکه برق ایران و عراق انجام شد و در نتیجه این همکاری شبکه برق دو کشور هم فاز شدن شدند. در حاشیه این اتفاق که موجب افزایش صادرات برق ایران شد، گفته شد ، ایران قصد دارد از مسیر عراق اقدام به صادرات برق به سوریه کند که هنوز جزئیاتی از اجرای این برنامه وجود ندارد.
 
بازگشت پس از 7 سال
ارقام منتشر شده از تجارت برق در سال 1399 نشان می‌دهد که رقم صادرات با 22 درصد افزایش نسبت به سال 1398 به 9.8 میلیارد کیلووات ساعت و واردات  با 8 درصد کاهش به 2.7 میلیارد کیلووات ساعت در این سال رسید. به این ترتیب خالص صادرات برق در این سال، 7.1 میلیارد کیلووات ساعت بود. مطابق برنامه ششم توسعه در این سال باید صادرات برق به 14 میلیارد کیلووات ساعت و واردات  به 6 میلیارد کیلووات ساعت می‌رسید.
 آغاز ظرفیت‌سازی برای افزایش تبادل برق
کارشناسان بر این باورند که ایران اگرچه فرصت تبدیل شدن به هاب گاز منطقه را از دست داده است اما هنوز برای برق فرصت دارد. اصلاح اقتصاد برق، افزایش نسبت هزینه‌های سرمایه‌گذاری به هزینه‌های جاری در صنعت برق، توسعه نیروگاهی بویژه در بخش تجدیدپذیر و افزایش راندمان نیروگاه‌ها، به روز‌رسانی شبکه و کاهش فرسودگی، هوشمندسازی کل زنجیره تولید تا مصرف، استفاده از ظرفیت‌های بخش خصوصی داخلی و در کنار همه اینها توسعه روابط با همسایگان از جمله زیرساخت‌های تبدیل ایران به هاب برق منطقه و مهمتر از آن، پایان دادن به داستان سریالی کمبود برق در کشور است. مدیرعامل شرکت مدیریت شبکه برق ایران با اشاره به هدفگذاری وزیر نیرو برای افزایش تبادلات برقی با کشورهای دیگر بویژه کشورهای همجوار می‌گوید: «وزارت نیرو برنامه بسیار خوبی برای توسعه ظرفیت نیروگاهی تبیین کرده است و حدود 35 هزار مگاوات به ظرفیت نیروگاهی کشور ظرف 4 سال آینده افزوده خواهد شد.»
رجبی مشهدی ادامه می‌دهد: «ما یک ناترازی در تولید و مصرف برق را در تابستان 1400 تجربه کردیم که قطعاً با توجه به این ظرفیت‌سازی خوبی که در دستور کار داریم، بخشی از مشکلات حل خواهد شد. بواسطه همین موضوع، امیدواریم بتوانیم در حوزه صادرات برق هم شرایط را به حد مطلوب برسانیم.»او یکی از اقدامات لازم را عقد قراردادهای بلندمدت با کشورهای همجوار برای تأمین برق آنها و ایجاد زیرساخت‌های مورد نیاز برای افزایش صادرات برق می‌داند و تأکید می‌کند: «روند مطلوبی در حال شکل‌گیری است. قطعاً متناسب با ظرفیت‌سازی تولید در داخل و مدیریت نیاز مصرف برق کشور، میزان صادرات به کشورهای همجوار مشخص خواهد شد و بر اساس آن برنامه‌ها را تنظیم و اجرایی خواهیم کرد.»