حال آسمان خوب است حال زمین نه

محمد معصومیان
گزارش نویس
بعد از سال خشکی که پشت سر گذاشتیم حالا چشم‌های نگران باغدار و کشاورز به آسمان دوخته شده است. روزهای ابری و بارانی را می‌شمرند و هر قطره باران برای‌شان هدیه‌ای است که می‌تواند سال بهتری را نوید بدهد. سال آبی از مهرماه آغاز می‌شود و هر روز آن مانند آینه‌ای است که می‌توان در آن کیفیت زندگی را در سال بعد دید. امسال اما خوب آغاز نشد؛ پاییزی کم بارش و تکرار دلشوره سال گذشته؛ امسال هم با خشکسالی روبه رو خواهیم شد؟ آیا بارندگی‌هایی که با زمستان آغاز شده می‌تواند سال بهتری را به ارمغان بیاورد؟ آیا می‌توانیم از این بارش‌ها استفاده درستی بکنیم؟
با شروع زمستان ابرهای باران‌زا کشور را پوشاندند. بارش‌ها آغاز شد و در همین هفته‌های اخیر سیلاب در کرمان و سیستان و بلوچستان و هرمزگان و فارس راه افتاد و در برخی مناطق متأسفانه جان چند هموطن را گرفت. آیا نزولات جوی همچنان ادامه خواهد یافت؟ محمد طالب حیدری هواشناس، پاییز 1399 تا پاییز 1400 را یکی از بدترین سال‌های آبی اخیر می‌داند. پاییز کم بارش اما به گفته او جای خود را به زمستانی پر بارش خواهد داد: «به استثنای بارندگی اخیر، در کرانه‌های خلیج فارس شاهد بارندگی خوبی نبوده‌ایم. در زاگرس جنوبی و شمالی و مرکز ایران هم هنوز اوضاع مناسب نیست. یعنی ما هنوز حتی به حد نصاب پارسال نرسیده‌ایم.»
حیدری اما با رصد جبهه‌های مختلف و تحلیل نقشه‌های هواشناسی می‌گوید: «من امروز پیش‌بینی‌ها را نگاه کردم و باید بگویم می‌توانیم منتظر بارش‌های خوبی در نیمه‌دوم زمستان باشیم. مرکز هواشناسی اتحادیه اروپا که به نظر پیش‌بینی‌های معتبری برای منطقه ما دارد، برآورد کرده که در نیمه دوم زمستان بارش‌های خوبی حتی بیش از حد نرمال در بیشتر نقاط کشور اتفاق خواهد افتاد. از 10 بهمن تا 10 فروردین امیدواریم بارندگی‌های خوبی داشته باشیم.»
حیدری بارندگی‌ در کرمان و سیستان را نرمال می‌داند. او معتقد است که اقلیم درحال تغییر است اما نه آن اندازه که هر بارشی را بنا به این تغییر، غیرنرمال بدانیم: «امسال باید از خشکسالی خارج شویم. به هرحال این رفتار اقلیم است. رفتار خشکسالی در منطقه ما در 20 سال اخیر مانند گذشته نیست. در سال‌های دور دوره‌های خشکسالی و ترسالی پشت هم می‌آمدند اما در سال‌های اخیر شاهد درازمدت‌تر شدن بازه‌های خشکسالی هستیم.» حیدری خشکسالی را هم بنا بر اقلیم هر منطقه بررسی می‌کند: «دوره‌های 50 یا 60 ساله در برابر اقلیم یک لحظه است.» او یادآوری می‌کند که حتی با تمام شدن دوره‌ خشکسالی نباید آن را فراموش کنیم و تحت تأثیر آن دست از سیاست‌های کلان مدیریت آب برداریم: «متأسفانه خروج از خشکسالی همواره برای مدیران ما فریبنده بوده است.»
مازندران و گیلان هم چند سالی است که اوضاع خوبی را تجربه نمی‌کنند. کشاورزان هر ساله از کاشت دوم برنج منع می‌شوند و نگرانی از خالی شدن سفره‌های زیرزمینی و طرح‌های انتقال آب، شرایط را به سمت خشک‌تر شدن استان‌های شمالی برده است. محمود حبیب‌نژاد استاد دانشگاه در حوضه آبخیزداری، بارش‌های امسال استان‌های شمالی را خوب توصیف می‌کند اما پیش‌بینی آینده را با توجه به تغییر اقلیم سخت می‌داند: «مازندران در آبان چند بار بارندگی خوب داشت و تا امروز نسبت به سال پیش خیلی خوب بوده است اما تغییر اقلیم پیش‌بینی را سخت‌ می‌کند.» او بحث اصلی را مدیریت آب می‌داند؛ مدیریتی که می‌تواند حتی از سیلاب‌های اخیر مناطق خشک به نفع محیط زیست بهره ببرد. همچنان که در استان‌های شمالی باید از آب بندها نهایت استفاده را برد: «ما در استان‌های شمالی آب‌بندان‌هایی داریم که در حفظ و ذخیره‌سازی آب نقش مهمی دارند. در مناطق شمالی کار درست حفظ و بازسازی این آب‌بندان‌هاست که می‌تواند در تعادل اکوسیستم نقش مهمی داشته باشد.»
یکی از حوضه‌های آبی که این سال‌ها محل صحبت کارشناسان و تنش‌های بسیاری بوده حوضه آبی زاینده رود است که از کوهرنگ در چهارمحال و بختیاری سرچشمه می‌گیرد و در میانه مرز اصفهان و یزد به تالاب گاوخونی می‌ریزد. عبدالحسین میرمیران مدیرعامل جمعیت امید دوستداران زاینده‌رود از بارندگی کم در پاییز امسال می‌گوید و امیدوار است در زمستان این کم بارشی با جبهه‌های جدید جبران شود: «از اوایل فصل زمستان بارندگی خوبی شروع شد و در حوضه زاینده‌رود در همین چند روز گذشته بارندگی خوبی داشتیم البته تاکنون به متوسط بارندگی سی،چهل سال گذشته نرسیده‌ایم و هنوز 20درصد عقب هستیم. البته پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد بارندگی‌های به نسبت خوب و نرمالی داشته باشیم.»
او بارندگی سه سال گذشته را در 50 سال اخیر بی‌سابقه می‌داند: «متوسط بارندگی حوضه زاینده رود هزار و 350 میلی متر است. ما سه سال گذشته 2 هزار و 135 میلی متر بارندگی در این حوضه داشتیم که 50 درصد بیش از متوسط درازمدت بود. سال بعد اما بارندگی متوسط داشتیم و متأسفانه سال گذشته این مقدار نصف شد. امسال هم در پاییز بارش کمی داشتیم اما روزهای ابتدای زمستان بارندگی‌ها خوب بود. در مجموع هنوز 20درصد در درازمدت عقب هستیم.»
حجت میان‌آبادی استاد دانشگاه و صاحبنظر در بحث سیاستگذاری آب نگران مسائل مهمتری است. او سیاستگذاری در بخش آب را مهم‌تر از آب ذخیره شده پشت سد یا میزان بارندگی می‌داند. میان‌آبادی دغدغه‌های خود را در قالب سؤال مطرح می‌کند و معتقد است پاسخ به این سؤالات است که می‌تواند سیاستگذاری آب در کشور را رو به جلو ببرد: «مسائلی که ما به آن می‌پردازیم همان مسائلی است که 20 سال پیش دغدغه ما بوده. آیا ما با دو بارندگی می‌توانیم بگوییم اوضاع خوب است یا با کم بارشی می‌توانیم بگوییم خوب نیست؟ آیا توسعه کشور متناسب با شرایط آبی است؟ مشکل از توسعه نامتوازن است یا بی‌آبی؟ هرچند این بارندگی‌ها خوب است اما این یک مقیاس کوتاه مدت است. چرا خالی شدن سدها نشانه بحران است ولی خالی شدن سفره‌های زیرزمینی نه؟ اگر تا سه سال هم سدهای ما پر باشد باز هم یکی از معضلات اصلی ما آب زیرزمینی است. اگر این مسائل حل شود دیگر نگران بارندگی نخواهیم بود. بارندگی و خشکسالی مانند تغییر فصول طبیعی و چرخه طبیعت است.» میان‌آبادی مسأله آب در کشور را چند بعدی می‌داند و یکی از موارد اشتباه را سیاستگذاری و رویکرد مدیریتی می‌داند که هنوز از الگوهای قدیمی مدیریت آب پیروی می‌کند: «این سیاست‌ها برای سال 1970 میلادی است درحالی که ما در سال 2021 زندگی می‌کنیم.»
به اعتقاد وی، این سیاست‌های قدیمی برپایه تفکری استوار است که در مدیریت آب صرفاً به مسائل اقتصادی و سود کلان نگاه می‌کند و به طرح آبی دو نگاه دارد؛ اول اینکه سودده باشد و دوم اینکه مشکل زیست محیطی نداشته باشد درحالی که الگوهای جدید می‌گوید آیا فلان طرح آبی پیوست اجتماعی هم دارد؟ آیا منجر به سود و رفاه محلی می‌شود؟ ملاک سود و حفظ محیط زیست صرف بدون درنظر گرفتن رفاه اجتماعی پایدار هم غلط است. توسعه ما باید سازگار با اقلیم باشد؛ سازگاری‌ای که گذشتگان ما با محیط زیست خود برقرار کرده بودند. مدیریت سنتی آب در یزد و اصفهان در سال‌های دور، نمونه‌های خوبی برای سازگاری با اقلیم هستند. میان‌آبادی در این باره می‌گوید: «ما فکر کردیم با تکنولوژی می‌توانیم طبیعت را سازگار کنیم. خیلی‌ها در جهان هنوز فکر می‌کنند بشر می‌تواند بر طبیعت غالب شود و این رویه‌ای است که در تمام این سال‌ها شاهد آن بودیم. یکی از مثال‌های آن ایجاد صنایع آب‌بر در حوضه‌های آبی است که مصداق دقیقی برای توسعه نامتوازن و عدم سازگاری با اقلیم است.»
چطور می‌توان از این مهلکه خارج شد؟ حالا با خودم فکر می‌کنم حتی اگر امسال هم سال آبی خوبی باشد آیا ما می‌توانیم سر راحت بر بالش بگذاریم و بگوییم خب امسال هم گذشت؟ این آشوب اقلیمی و طبیعت گرم و خشک ایران در کنار فرونشست‌هایی که به جان ما افتاده نباید زیر سایه یک سال آبی خوب فراموش شود. آسمان با ما مهربان است اما باید به فکر زمین هم بود.