روی دور دیپلماسی

■ دیدار هیأت طالبان با احمدمسعود و اسماعیل خان در تهران ■ دیپلماسی فعال تهران با مسکو و پکن جهت اخذ تضمین از امریکا

گروه سیاسی/ حسین امیرعبداللهیان، در قامت وزیر امورخارجه ایران جدیدترین مقصد سفر کاری‌اش را برای تحکیم و توسعه سیاست ایران در خاورمیانه و آسیا برگزیده است. مسقط، پایتخت عمان، مقصدی است که وزیر خارجه روز گذشته راهی آنجا شد و سپس راهی پکن خواهد شد و در دیدارهایی مهم به گفت‌و‌گو درباره آخرین تحولات پیرامون موضوعات مهم همکاری ایران و چین خواهد پرداخت. انجام این سفرها نشان می‌دهد که تعمیق مناسبات منطقه‌ای در اولویت سیاست خارجی ایران روندی دور اندیشانه است که در سیاست خارجی دولت جدید پی گرفته می‌شود. سیاست خارجی ایران تمرکز ویژه‌ای را بر توسعه روابط و تقویت کانال دیپلماسی با اغلب بازیگران منطقه‌ای و آسیایی قرار داده است. عرصه‌هایی که نیاز به تحرک ویژه تهران دارند و امیرعبداللهیان با سفرهای متعدد به کشورهای این حوزه می‌کوشد نهایت تأثیرگذاری ایران را به منصه ظهور بگذارد.
دولتی که از انزوا خارج شد
شاید یکی از مهم‌ترین وجوه رابطه دیپلماتیک ایران و عمان در سال‌های اخیر را می‌توان در نقشی خلاصه کرد که مسقط در میانجیگری میان تهران و کشورهایی داشته که با تهران بر سر موضوعاتی دچار اختلاف شده‌اند. با این حال این نقش در پی نگاه ویژه دولت سیزدهم به توسعه روابط منطقه‌ای‌اش کارکردی فراتر از میانجیگری یافته است. چه، تلاش تهران برای ایجاد تغییر در مناسبات منطقه‌ای در شرایطی صورت می‌گیرد که ایران در پی تحرکات اخیر پس از روی کار آمدن دولت سیزدهم از لحاظ منطقه‌ای در حاشیه قرار ندارد و خود به‌عنوان منادی صلح و گفت‌و‌گو نقش‌آفرینی می‌کند. رایزنی‌های مستمر با کشورهای مختلف عربی از جمله عمان در امتداد پیگیری چنین رویکردی معنادار می‌شود. به بیانی دیگر اینک از میان 20 کشور که به‌عنوان کشورهای خاورمیانه‌ای شناخته می‌شوند تنها 2 الی 3 کشور در وضعیت مبهم با ایران به سر می‌برند و تلاش‌های دیپلماتیک ایران در منطقه برای تبدیل شدن دیدگاهش مبنی بر گفت‌و‌گوی منطقه‌ای به یک راهبرد اجرایی است. راهبردی که علاوه بر ضرورت تبیین بیشتر جزئیات و راهکارها، نیازمند ایجاد توافق و اجماعی درونی در قبال سیاست خارجی کشور در منطقه است. این در حالی است که منطقه خاورمیانه در ارتباط پیوسته با کشورهای آسیای مرکزی، قفقاز و شبه قاره هند تعداد بیشتری از کشورهای جهان را در بر می‌گیرد و ایران بویژه در ماه‌های اخیر کوشیده با اغلب این کشورها رابطه‌ای فراتر از حسن همجواری برقرار کند.
توزان غرب و شرق
سفر به پکن هم در امتداد پیگیری اجرای سیاست تقویت مناسبات منطقه در دستور کار وزیر خارجه قرار گرفته است. بنا به گفته سخنگوی وزارت خارجه دستورکار این سفر طیف گسترده‌ای از موضوعات را در بر می‌گیرد که توافق ۲۵ ساله ایران و چین در همین چهارچوب مورد توجه قرار می‌گیرد. دستگاه دیپلماسی دولت سیزدهم در حالی اداره امور را به دست گرفت که در حوزه روابط تهران با پکن و مسکو پرونده‌های نیمه کاره زیادی روی میز بود. پیش از این اجرای ناموفق برجام و سیاست نگاه صرف به غرب به شکست انجامیده بود. واقعیتی که نمی‌توان تأثیر آن را به فراگیرشدن رویکرد سیاست خارجی ایران در دوره جدید و تمرکز بر سیاست شرق محور نادیده گرفت. اما رویکرد نزدیکی به شرق در دولت رئیسی تفاوت‌های بنیادین با شرق‌گرایی دولت سلفش دارد و چتر دیپلماسی را در آسیا گسترده‌تر کرده است. زمینه مذاکرات و رایزنی‌های مقام‌های ایرانی با کشورهایی چون چین و روسیه زمانی در ماه‌های اخیر گسترده شد که تهران اتکای صرف خود به حل موضوع برجام را برداشت تا از این رهگذر میزان وابستگی به هر کشور خارجی در حوزه شرق و غرب را کاهش دهد. رئیسی در خلال برنامه‌هایی که برای تعمیق روابط با مسکو و پکن تدارک دیده است، بیش از هر چیز در پی ارائه یک الگوی واقع‌بینانه از رابطه متوازن میان همکاری با شرق و دیگر نقاط جهان است. سنگ بنای این رابطه در دوره جدید می‌تواند برپایه توافق بلندمدت 25 ساله‌ای باشد که تهران و پکن برای اجرایی کردن آن خیز بلندی برداشته‌اند.
اینک در شرایطی که به نظر می‌رسد ایران و شرکای غربی‌اش در حال انجام مذاکرات رفع تحریم‌ها هستند، عملیاتی شدن توافق 25 ساله میان تهران و پکن مورد پیگیری جدی مقام‌های دو کشور قرار گرفته است و همین مسأله فرصت خوبی را فراهم می‌کند تا دولت سیزدهم گام بلندی برای تحقق سیاست توسعه متوازن روابطش در عرصه سیاست خارجی بردارد.


دیدار هیأت طالبان در تهران با احمدمسعود و اسماعیل خان 
 میانجیگری برای همسایه

گروه سیاسی/ روز گذشته خبر یک دیدار در تهران در میانه تأیید و تکذیب قرار گرفت اما کمی بعد «ذبیح‌الله مجاهد» سخنگوی طالبان آن را تأیید کرد. احمد مسعود، پسر احمد شاه مسعود، فرمانده نظامی شهید و وزیر دفاع پیشین افغانستان با گروه طالبان در تهران دیدار کرده است. سخنگوی طالبان در صفحه توئیترش درباره سفر روز شنبه هیأتی از طالبان به تهران نوشت: «اسماعیل خان و احمد مسعود با هیأتی از امارت اسلامی در تهران دیدار کردند. طی این نشست، امارت اسلامی به آنها اطمینان داد می‌توانند بدون هیچ نگرانی به کشور بازگردند». خبر این دیدار به شکلی دیگر از سوی سخنگوی وزارت خارجه کشورمان هم تأیید شد. او روز گذشته در نشست خبری در پاسخ به سؤالی درمورد صحت و سقم دیدار اسماعیل خان و احمد مسعود با امیرخان متقی در ایران گفت: «ایران میزبان گروه‌های مختلف افغانستانی است و در این سفر هم ایران میزبان این گفت‌وگوها بوده و گفت‌وگوهای خوبی بین این رهبران انجام شده و امیدواریم نتیجه آن آینده درخشانی برای مردم افغانستان باشد». این دیدار در پی آن صورت گرفته که هیأتی از افغانستان با محوریت «مولوی امیرخان متقی» سرپرست وزارت امور خارجه طالبان در رأس یک هیأت اقتصادی و سیاسی شنبه شب به تهران سفر کرد. سفری که با هدف انجام رایزنی‌های اقتصادی جهت تحقق منافع مشترک دو کشور صورت گرفته و همچنین از فرصت آن برای گفت‌و‌گوهای داخلی در افغانستان برای تشکیل یک دولت فراگیر هم استفاده شده است. دیدار احمدمسعود و هیأت طالبان در تهران را می‌توان در امتداد چنین خواسته‌ای مورد توجه قرار داد.
تلاش برای تشکیل دولتی فراگیر
 در پی سقوط دولت اشرف غنی، رئیس‌جمهور پیشین افغانستان که مورد حمایت امریکا بود و پس از آن تسلط گروه طالبان بر این کشور که آن را بار دیگر به همسایه ایران تبدیل کرده است، مقام‌های کشورمان به دفعات تلاش کردند که روابط عملگرایانه‌ای با همه طرف‌های دارای نفوذ در افغانستان برقرار کنند. این در حالی است که مذاکرات جاری با طالبان و همه کشورهای مرتبط با بحران هنوز سمت و سویی برای تعیین چشم‌انداز حاکم بر افغانستان نیافته و ایران به جای شتاب در به رسمیت شناختن این گروه، در حال رصد تحولات و پیگیری منافع اقتصادی مشترک مهم میان تهران و کابل است. اما این در حالی است که پیشتر در بحبوحه تسلط تدریجی طالبان بر همه بخش‌های حاکمیت افغانستان، جبهه‌ای در برابر طالبان در دره پنجشیر در شمال شرقی کابل شکل گرفت که احمد مسعود، پسر احمد شاه مسعود فقید به چهره اصلی آن تبدیل شده بود. او اما در همان آغاز تلاش‌های خود برای تغییر وضعیت بحرانی افغانستان در گفت‌وگو با تلویزیون العربیه گفت:«برای اداره کشور یک دولت فراگیر لازم است که طالبان نیز بخشی از آن خواهد بود، اما اگر طالبان مذاکرات را رد کند، جنگ غیر قابل اجتناب خواهد بود».
اگرچه احمد مسعود پس از اتفاقات به‌صورت رسمی از دولت‌های غربی بویژه فرانسه و امریکا درخواست کمک کرده بود اما تأکید بر تشکیل یک دولت فراگیر خواسته‌ای بود که پیشتر تهران در فرآیند مذاکرات صلح در افغانستان عنوان می‌کرد. حسن کاظمی قمی، نماینده ویژه ایران در امور افغانستان در جریان سفری که آبان ماه گذشته به افغانستان داشت، تأکید کرد که باید در افغانستانی که به دست خود مردم افتاده، یک حکومت مقتدری شکل بگیرد که خواسته همه مردم باشد.
این مهم را حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه نیز در دیدار روز گذشته‌اش با امیرخان متقی مورد توجه قرار داد. امیرعبداللهیان، ضرورت تأمین شاخص‌های قابل قبول در این خصوص را مورد تأکید قرار داد. او همچنین تأکید کرد که منابع مالی بلوکه شده افغانستان توسط امریکا می‌باید برای ملاحظات بشردوستانه و به منظور کمک به بهبود وضعیت اقتصادی مردم افغانستان آزاد شده و در اختیار این کشور قرار گیرد.


«ایران» از دیپلماسی فعال تهران با مسکو و پکن جهت اخذ تضمین از امریکا در مذاکرات وین گزارش می‌دهد
 همه برای تضمین

گروه سیاسی / اگر بخواهیم تکه پاره‌های سند برجام را بار دیگر کنار یکدیگر قرار بدهیم نیاز به چند نکته اساسی و مهم دارد و صرفاً با وعده‌های نسیه و حرف امکانپذیر نیست. «رفع کامل همه تحریم‌ها»، «راستی‌آزمایی» و «تضمین» سه شرط اصلی است که از ابتدای سال 1400 با عنوان «سیاست قطعی نظام» برای بازگشت امریکا به برجام و ساختن مجدد این سازه فروریخته مطرح شده است. در صورتی که هر یک از این شروط محقق نشود نمی‌توان انتظار داشت منافعی از توافق حاصل شده برای مردم به دست بیاید و هر لحظه فروریختن مجدد ساختمان برجام در سایه بدعهدی امریکا امکانپذیر است. به همین دلیل تیم مذاکره کننده فعلی این موضوعات را به صورت جدی در دست پیگیری دارد.
در شش دور مذاکرات دولت سابق در وین که از فروردین تا خردادماه در جریان بود امریکایی‌ها حاضر نشدند که این سه شرط منطقی ایران که اتفاقاً مورد قبول اکثر اعضای برجام هم بوده را بپذیرند و برای جبران گذشته قدمی بردارند. بر اساس گفته‌های مسئولان وقت مذاکره کننده آنها حتی روی مسائل فرابرجامی اصرار داشتند و باعث شکست همان مذاکرات شدند. شاید در یک آسیب‌شناسی بتوان زیرساخت بسیاری از این مشکلات را ناتوانی دولت سابق در زمان انعقاد برجام برای گرفتن تضمین‌های لازم جهت جلوگیری از بدعهدی امریکایی‌ها دید. این وضعیت البته توسط رهبرانقلاب پیش‌بینی شده بود. ایشان در نامه‌ای که شروط مورد نظر خود را در 29 مهر 1394 برای اجرا شدن برجام اعلام کردند به مشکلات فراوان ساختاری برجام پرداختند. در یکی از بندهای این نامه راهبردی و مهم به فقدان تضامین اشاره شده و بر اساس آن دولت وقت موظف شده تا در صورت حصول این شروط به اجرای برجام بپردازد. در بند اول این شروط آمده است: «از آنجا که پذیرش مذاکرات از سوی ایران اساساً با هدف لغو تحریم‌های ظالمانه اقتصادی و مالی صورت گرفته است و اجرایی شدن آن در برجام به بعد از اقدام‌های ایران موکول شده، لازم است تضمین‌های قوی و کافی برای جلوگیری از تخلف طرف‌های مقابل، تدارک شود که از جمله‌ آن اعلام کتبی رئیس ‌جمهور امریکا و اتحادیه‌ اروپا مبنی بر لغو تحریم‌هاست.»
امضایی که تضمین نبود
دولت حسن روحانی اما با این جمله که «امضای کری تضمین است» نخواست یا به دلیل ضعف تیم مذاکره کننده نتوانست که این مهم را تحقق ببخشد؛ به بیان دیگر دولتمردان اعتماد به امریکایی‌ها و وعده نسیه اوباما و جان کری را به تضامین واقعی ترجیح دادند. اما هر چه بود این اتفاق هزینه گزافی به کشور تحمیل کرد و باعث شد مقامات امریکایی ابتدا بتوانند با تحریم‌های آیسا و ویزا «نقض فاحش برجام در زمان اوباما» را به اجرا بگذارند و در زمان ترامپ «خروج یکجانبه» را پیش بگیرند. به پشتوانه این تجربه خسارت‌بار و نقض جدی برجام و بدعهدی غرب، اکنون ایران به دنبال اخذ «تضمین» است. این مهم گرچه دارای پیچیدگی است، اما نکته‌ای کلیدی برای تأمین منافع کشورمان است.
تحرکات وین برای اخذ تضمین
در همین راستا دو روز قبل نیز 1+4 در گفت‌وگو با امریکا به موضوع مهم تضمین امریکا پرداختند. اولیانوف نماینده روسیه در توئیتی در این باره نوشت: «در پایان روز، اعضای برجام و امریکا نشستی را برگزار کردند. موضوع دشوار تضمین عدم تکرار مشکلات اخیر از جمله موارد مورد بحث بود. هیأت روس پیشنهاداتی را در این خصوص ارائه داد.»
مذاکره کننده ارشد روسیه همچنین فضای گفت‌وگوها را مثبت و جدی توصیف کرد و گفت: «مذاکرات رو به جلو جریان دارد و بتدریج پیش می‌رود. به گفته وی سایر طرف‌های مذاکره کننده نیز ارزیابی مشابهی نسبت به روند مذاکرات دارند.»
در آخرین نمونه از مواضع ایران سخنگوی وزارت امور خارجه به اهمیت شروط ایران برای بازگشت امریکا به برجام تأکید کرد. وی روز گذشته با اشاره به این موضوع گفت: «همه باید تلاش کنیم که مطمئن شویم بازگشت امریکا به برجام همراه با اخذ تضامین لازم و راستی‌آزمایی است» خطیب‌زاده همچنین افزود: «ایران و ایالات متحده از طریق متن مکتوب غیر رسمی نظرات خودشان را در چهار موضوع رفع تحریم، اطمینان از رفع مؤثر تحریم‌ها، تعهدات هسته‌ای، راستی‌آزمایی و اخذ تضامین که دولتی در واشنگتن توافقات بین‌الملل و این توافق را به سخره نخواهد گرفت بیان کرده‌اند.»
چین و روسیه به دنبال تضمین از امریکا
این تأکیدهای مکرر کشورمان بنا به تجربه عدم نفع بردن از توافق برجام طبیعی و عاقلانه به نظر می‌رسد. اما نکته جالب این است که متحدان شرقی ایران نیز در این موضوع بخوبی ایران را همراهی می‌کنند. روسیه و چین بشدت با «یکجانبه گرایی امریکا» و تلاش این کشور برای هژمون یافتن بر نظام بین‌الملل مخالفت دارند. یکی از نمونه‌های مقابله با این رویکرد ایالات متحده موضوع توافق 2015 است که به تأیید روسیه و چین هم رسیده اما با اقدام یکجانبه امریکا به نادیده گرفتن این دو کشور و نابود شدن توافق منتج شده است. بنابراین مشاهده رفتار امریکا در زمان دونالد ترامپ انگیزه مضاعفی برای گرفتن مواضع حمایتی از تهران را دربرداشته است. تأکید این دو کشور بر پایبندی امریکا به تعهدات داده شده به تهران را باید در همین مسأله جست و جو کرد. آنها بخوبی دریافته‌اند که یک توافق سست از نبود آن بدتر است؛ بنابراین این کشورها نیز همچون ایران معتقدند که باید در یک تلاش دسته جمعی به دنبال «مهار امریکا» و جلوگیری از اقدام مجدد و غیرسازنده این کشور علیه توافق احتمالی و جدید بود.
علاوه بر نقش مسکو در گرفتن تضمین از امریکا که در توئیت یاد شده از نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی آمده است. می‌توان به تحرکات پکن نیز اشاره کرد. «چانگ هوا» سفیر چین در ایران طی مصاحبه‌ای قبلاً اعلام کرده بود که «امریکا به عنوان مقصر اصلی بحران فعلی هسته‌ای ایران باید طبیعتاً تمام تحریم‌های غیرقانونی و یکجانبه اعمال شده بر ایران و طرف‌های ثالث شامل چین را برچیند تا بتواند طی اقداماتی ملموس، اعتماد جامعه جهانی را مجدداً به دست آورد.»
فرصت همگرا شدن منافع ایران با کشورهایی که کمترین چالش سیاسی را با تهران دارند از جمله موضوعات مهمی است که سال‌ها در دولت تدبیر و امید به عنوان ظرفیت مغفول کمتر مورد توجه دولتمردان و وزارت امور خارجه واقع شده بود. این رخداد اکنون با دیپلماسی فعال دولت سیزدهم به عنوان یک فرصت مهم برای تأمین منافع کشورمان مورد توجه واقع شده و وزن کشی مذاکرات را به سود رفع مؤثر تحریم‌ها، راستی‌آزمایی و گرفتن تضمین سنگین‌تر کرده است.

امیرعبداللهیان: حاضر نیستیم که ۱۰ امتیاز بدهیم و یک امتیاز بگیریم

وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی در مصاحبه با شبکه خبری الجزیره درباره ضمانت‌های سیاسی، اقتصادی و حقوقی برجام گفت: «ما وقتی از تضمین صحبت می‌کنیم، مصادیقی داریم. به این معنی که ایران باید بتواند در زمینه اقتصاد و تجارت خارجی هر فعالیتی انجام دهد که در صدر آن، صادرات نفت به‌صورت عادی و کسب درآمدهای آن است.»
 وی ادامه داد: «وقتی درباره تضمین صحبت می‌کنیم به این معنی است که نباید تحریم جدیدی علیه ایران وضع شود، نباید تحریم‌های سابق، تحت هر بهانه دیگری، مجدداً اعمال شود.» حسین امیرعبداللهیان درباره مکانیزم ماشه تأکید کرد: «مکانیزم ماشه یکی از مسائلی است که باعث اختلافات شده است... ایران خواستار تضمین‌هایی درباره مکانیزم ماشه شده است؛ زیرا بر‌اساس آن، سایر طرف‌های توافق نیز فرصت پیدا می‌کنند که به‌خاطر تصمیمات سیاسی، تعهدات خود را در هر زمانی متوقف کنند. لذا درآمدهای نفتی باید بدون هیچ مشکلی و از طریق سیستم بانکی داخلی به دست ایران برسد که این مسائل بخشی از راستی‌آزمایی مد‌نظر ماست»
گفتنی است رئیس دستگاه دیپلماسی همچنین در در گفت‌و‌گو با شبکه جام جم نیز ضمن ابراز امیدواری برای دستیابی به توافق خوب در زمان کوتاه گفت: «دنبال فرسایشی کردن مذاکرات نیستیم و حاضر هم نیستیم که ۱۰ امتیاز بدهیم و یک امتیاز بگیریم. حتماً برای ما مهم است که از حقوق و منافع کشورمان دفاع کنیم.»