مراقب باشید کودکان مرز خیال و واقعیت را گم نکنند!

آزاده سهرابی
روانشناس
با افتخار از هوش فرزند 5 ساله‌اش می‌گوید که هر چیزی را که بخواهد درباره‌اش بیشتر بداند در مرورگر گوگل وویس می‌گذارد و جست‌و‌جو می‌کند! گوشی تلفن همراه را عموها برایش خریده‌اند. اینترنت را هم سر وقت برایش تمدید می‌کنند. حالا پسرک 6 ساله کافی است بخواهد درباره «بازی لی لی» در گوگل جست‌و‌جو کند یا هر کلمه‌ای که به گوشش نا‌آشنا برسد. رفتار این خانواده که پشت نقاب «کودک باهوش» و «بچه‌های نسل دیجیتال» و «آزادی و استقلال دادن به کودک» پنهان است، واقعاً چه معنایی برای آن کودک دارد و مهمتر از همه این رفتار والدین - مانند هر رفتار دیگری- چه اثراتی در روند رشد و تربیت این کودک و آینده شخصیتی او خواهد داشت؟
این روزها در میان اقشار متوسط به بالای جامعه اینکه در دسترس کودکان گوشی هوشمند شخصی یا تبلت شخصی ببینیم چیز عجیبی نیست. خصوصاً در روزگار آموزش آنلاین حتی می‌توان گفت بچه‌ها این ابزار را جزئی از زندگی خود پذیرفته‌اند. حالا از کودکان پیش دبستانی به بعد انواع آموزش‌ها از آموزش ورزش تا زبان انگلیسی و نقاشی در این فضا و با استفاده از اپلیکیشن‌های مخصوص قابل دسترسی است. مدارس هم که هنوز در روزگار آموزش مجازی جلو می‌روند. تماس تصویری از طریق واتساپ با پدر و مادری که سر کار هستند شاید به نظر والدین برسد که حتی کمک کند کودکان کمتر اضطراب جدایی را تجربه کنند! البته که این گزاره نیاز به تحقیق دارد که آیا ممکن است این خود روی دیگری داشته باشد و چنین تماس‌هایی اضطراب کودکان را بالا ببرد؟ واقعیت این است که توجه به دوره‌های رشدی کودکان در شناخت پاسخ‌های هیجانی آنها به چنین داده‌هایی در دنیای تکنولوژی بسیار اهمیت دارد. آیا کودک بیشتر از نظر روانی در امان نخواهد بود که بپذیرد برای مدتی مادر از او دور است و بازنمایی ذهنی از مادر را پرورش دهد که به رشد شناختی او کمک می‌کند و آیا این تماس‌های تصویری اگر در یک روز صورت نگیرد خود به اضطراب کودک دامن نمی‌زند؟ اینها پاسخ‌های سر راستی ندارد اما مشخص است که والدین امروز با توجه به گسترش روز افزون تکنولوژی در زندگی باید به ویژگی‌های شناختی دوره‌های رشدی کودکان آگاهی پیدا کنند و پشت نقاب‌هایی که عموماً همین فضای مجازی و چشم و هم چشمی‌های آنجا ایجاد می‌کند، پنهان نشوند!
ذکر این واقعیت ضروری است که کودکان امروز هرگز به لحاظ شناختی، رشدی و فرهنگی با کودکان دیروز قابل قیاس نیستند اما مراحل رشد کودک، و ترتیب دسترسی او به سازه‌های شناختی تغییری نکرده است. به معنای دیگر کودکی که هنوز به مرحله شناخت انتزاعی نرسیده است در دنیای مجازی براحتی گم خواهد شد! کودک از همان سنین کودکی در حال ساختن هویت خود است. او تعاملات اجتماعی را آغاز می‌کند. ضرورت‌های زیست انسانی را برای بقا در محیط کشف می‌کند و بیش از هر کس والدین برای او الگو هستند. پس اصطکاک کودک با دنیای مدرن و الزاماتش اجتناب‌ناپذیر است. اما این به والدین بستگی دارد که اجازه دهند فرزندشان چقدر از هویت و نیازهای خود و همچنین راه‌های شناختش را از مسیر واقعیت طی کند یا از راه مجاز! نمی‌توان انکار کرد فضای مجازی با همه کار راه‌اندازی‌هایش برای انسان معاصر تهدیدهایی هم دارد. بی‌صداقتی و دروغ ، عدم رعایت حقوق دیگران و هویت‌های جعلی از آسیب‌های این فضاست که حتی ممکن است به اختلالات جدی انسان‌ها بینجامد.
حتی فضای مجازی این روزها تعریف کودکان کار را نیز کمی شیک کرده است! اینفلوئنسرهای کودکی که در اینستاگرام بازیچه دست والدین خود شده‌اند نمونه بارز سوء رفتار با کودکان است و آسیب‌هایی که این کودکان در امروز و آینده می‌خورند مدت‌هاست هشداری بر زبان کارشناسان است.
یک روی دیگر دنیای مجازی و کودکان امروز که باز هم به نظر می‌رسد والدین نسبت به آن توجه کافی ندارند بازی‌های آنلاین است. والدین خسته از کار روزانه یا سر و کله زدن با چند فرزند یا خسته از هر چالش محیطی شاید دعاگوی بازی‌های آنلاین و انیمیشن‌ها باشند. خصوصاً اینکه روزگار کرونا جمع‌های کودکانه را هم محدود کرده است و کودکانی بهانه گیر‌تر در خانه‌ها ساکن هستند. اما باز هم مشکل همانی است که در بالا ذکر شد: جایگزینی تخیلات و مجاز به جای واقعیت در سنین پایین می‌تواند آسیب‌های فراوانی داشته باشد. برخی از این بازی‌ها زمینه ساز افزایش خشونت در کودکان هستند و برخی به‌دلیل عدم تناسب فرهنگی باعث می‌شوند سؤالاتی برای کودک پیش بیاورند که در فضای واقعی زندگی با آن رو به رو نمی‌شدند و در واقع نیز مسأله آنها نیست و نخواهد بود. تحمیل سبکی از زندگی، سبکی از اندیشیدن، سبکی از حل کردن مسائل و سبکی از ارتباط‌ها نیز عموماً در این بازی‌ها و انیمیشن‌هایی که به مدد تکنولوژی زمان زیادی تا رسیدن به هر مقصدی طی نمی‌کنند را دارد. گرچه اگر والدین با مرور هر انیمیشن و بازی ای که در دسترس کودکان است یا از طریق تحقیق می‌توانند در همین فضای پر آسیب آنچه را آموزنده است انتخاب کنند اما باز هم همه اینها نیازمند والدینی آگاه است.
کودکی که زیاد غرق در مجاز باشد به مرور با مسائل واقعی برخوردی انتزاعی خواهد داشت و همین تعارض اصلی او خواهد بود.