نظرات عالمان دین درباب زیارت ناحیه مقدسه

 اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری
«المزارالکبیر» تألیف محمد بن جعفر مشهدی (م ۶۱۰ق) شامل زیارات مشاهد مشرّفه معصومین(ع) یکی دیگر از منابع واقعه عاشورا محسوب می‌شود. المزار، هشت بخش دارد که هر کدام دارای ابوابی است. این اثر یکی از قدیمی‌ترین منابع اسلامی در آداب زیارت و ادعیه اماکن مقدسه و برخی ماه‌های قمری به‌شمار می‌رود. بسیاری از عالمان بزرگ شیعه به این کتاب اعتماد کرده و روایات، زیارات، اعمال و ادعیه آن را در کتاب‌های خود آورده‌اند.
مؤلف کتاب با وجودی که ازمشایخ نقل حدیث بوده و نامش در بسیاری از اجازات دیده می‌‏شود، اما اطلاع چندانی در مورد شخصیت وی در منابع تاریخی در دست نیست. تنها می‌دانیم او در قرن ششم هجری می‌زیسته است. دیگر آگاهی در ارتباط با مؤلف این کتاب آن است که «المزار الکبیر» را به درخواست فردی به نام ابوالقاسم هبةالله بن سلمان نگاشته و ضمن آن، زیارات و اعمال مسجد کوفه، اعمال ماه‏‌های رجب، شعبان، رمضان و ادعیه وارده در این ماه‌‏ها، اعمال مختص هر شب و روز و دعاهای ایام هفته و تعقیبات نمازهای یومیه و برخی ادعیه دیگر را ذکر کرده است. بر این اساس نظراتی گاه متضاد پیرامون مؤلف و اثرش بیان شده است. عالمان بزرگی نظیر «سید بن طاووس» در مصباح الزائر، «عبدالکریم بن طاووس» در فرحة الغری، «علامه مجلسی» در بحار و دیگران بر وی اعتماد کرده‌اند و علامه مجلسی کتاب محمد بن جعفر مشهدی را «المزار الکبیر» نامیده و درارتباط با آن گفته: «از روایات آن فهمیدم که کتاب معتبری است.»
برخی از علمای شیعه، بویژه متأخرانی همانند آیت‌الله خویی اعتبار کتاب المزار الکبیر ابن مشهدی را نمی‌پذیرند و وی را شخصی مجهول‌الهویه می‌دانند. از این کتاب سه نسخه قدیمی باقی مانده که یک نسخه آن در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی موجود است. چاپ نسخه‌ای که در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی نگهداری می‌شود مربوط به دوران صفویه است.
مهم ترین موضوعی که موجب اظهارنظرهای مختلف پیرامون این کتاب شده زیارت ناحیه مقدسه سیدالشهدا(ع) و شهداى کربلا منسوب به امام عصر(عج) است که ضمن توصیف برخی از صحنه‌های واقعه عاشورا ‏به معرفی قاتلان اباعبدالله الحسین(ع) می‌پردازد. زیارت ناحیه مقدسه را اول‌بار شیخ طوسى با سلسله اسناد خود روایت کرده و گفته است: «این زیارت در سال 252 هجرى از ناحیه مقدس حضرت حجت‏(عج) صادر و به دست ‏«شیخ محمد بن غالب اصفهانى» رسیده است.»
متن ‏زیارت خطاب به سیدالشهدا(ع) و شهداى کربلاست و نام یکایک آنان با ذکر اوصاف ‏و خصوصیات و نیز اسامى قاتلان شهدا در آن آمده است و زیارت این‌گونه ‏آغاز می‌شود: «السلام علیک یا اول قتیل من نسل خیر سلیل......»
پس از شیخ طوسی، شیخ مفید (م.413ق.) این زیارت را در کتابی جزو اعمال روز عاشورا آورده است. در حال حاضر از کتاب شیخ طوسی و شیخ مفید که این زیارت در آنجا به ثبت رسیده نشانی در دست نیست. پس از شیخ مفید، شاگردش سیدمرتضى علم‌الهدى (م.436 ق.) از آن در کتاب مصباح الزائر خویش یاد کرده، اما این کتاب هم در دسترس نیست. ازاین رو کتاب المزار الکبیر تألیف ابوعبدالله محمد بن جعفر المشهدی یکی از قدیمی‌ترین منابع اسلامی درباره زیارت است که زیارت ناحیه مقدسه را نقل کرده و برخی به احتمال تصرف ولو اندکی در زیارت آن را به‌طور مطلق معتبر نمی‌دانند.
از این‌رو برخی از علمای امامیه با این استدلال که روایات، ادعیه و زیاراتی که با سلسله سند متصل از مؤلف تا معصوم بیان نشده باشند، روایاتی ناقص و مقطوعه محسوب شده و مشخص نیست چه میزان از آن سخنان مؤلف بوده و چه میزان سخنان معصومین(ع) است. اگر چه محدث نوری، با استناد به برخی از جمله‌های مقدمه کتاب گفته است که؛ «... تمامی این زیارات و ادعیه، توسط راویان مورد اعتماد به مؤلف رسیده است.» و بر این اساس مؤلف و کتاب را معتبر دانسته است.