فرهنگ‌ها و خرده‌فرهنگ‌هایی که نیاز به توجه دارند

علی مغازه‌ای
پژوهشگر موسیقی ایران و دبیر جشنواره موسیقی نواحی آیینه دار
کشور ایران میراث‌دار یک ابرفرهنگ و تمدن کهن و وسیعی است که در تحولات متنوع و فراوان سیاسی، اجتماعی و تاریخی دچار فعل و انفعالات شده است تا به‌صورت کنونی رسیده‌ایم. با وجود این همه اتفاقات بنیادی، هنوز در مرز جغرافیایی امروز ایران، مجموعه و کلکسیونی از فرهنگ‌های اقوام مختلف در محیط‌های مشخص و محدود و تفکیک پذیر گرد هم آمده‌اند و فرهنگ ایران قرن چهارده خورشیدی یا بیست و یکم میلادی را در جهان به نمایش درمی‌آورند و به جرأت می‌توان گفت این فرهنگ چکیده و بازمانده فرهنگ فلات بزرگ ایران است که امروز به‌عنوان میراث گذشتگان، همچون گنجی ادبی، هنری و اجتماعی در سپهر چترواژه فرهنگ قرار گرفته است. اما باید گفت به دلایل متعدد و مشخصی طی این سال‌ها نتوانستیم در حوزه‌های فرهنگی و هنری و بخصوص در حوزه موسیقی ایده‌های مدیریت مناسبی برای این تکثرهای هنری درنظر بگیریم و از آنجا که در طول این چند دهه اخیر بسیار مرکزگرا شده‌ایم تمامی امکانات و توجهات در مرکز شکل گرفته و پردازش شده است و هرچه از مرکز دورتر می‌شویم می‌بینیم پرداختن به جنبه‌های مختلف فرهنگ و هنر از سمت مدیریت مرکزی کمرنگ‌تر شده درحالی که ویژگی‌های فرهنگی بسیار پررنگ‌تر و بارزتر نمایان می‌شود و ای‌بسا دست نخورده‌تر، سالم‌تر و بکرتر باقی مانده است. در نتیجه هرچه از مرکز به سمت مرزهایمان نزدیک‌تر شویم متوجه گوناگونی، فراوانی، زیبایی و لطافت هنر و فرهنگ در نقاط دور از مرکز خواهیم بود. در واقع روایت این است که مرزهای ایران گنجینه‌ای از آداب، هنر و فرهنگ هستند در حالی که در فراروایت باید توجه کنیم که این گنجینه‌های معنادار و گرانبها امروز رو به انقراض یا تحریف هستند.
پرداختن به این بحث در باب موسیقی بسیار مهم است و با کمی دقت و کوشش متوجه خواهید شد آنچه در مرزهای ما و در میان اقوام مختلف ایران با عنوان موسیقی در جریان است از تنوع بسیار باشکوه و دل‌انگیزی برخوردار بوده و بسیاری از موسیقی‌های هویت‌دار ما در نقاط پیرامونی و در محیط‌های مرزی ایران قابل ردیابی است. به‌طور مثال تنوع فرهنگی که در جنوب ایران به چشم می‌خورد یا در غرب، در شرق یا در شمال ایران حیرت‌انگیز است. درواقع در هر نقطه ایران که سفر کنید رپرتوارهای بسیار دلنواز و زیبایی مختص آن نقطه در جریان است. رپرتوارها و آیین‌هایی که در طول قرن‌ها و بعضاً دهه‌های گذشته تولید یا پردازش شده و می‌توان گفت همچنان به تبار و اصالت گذشتگان و ریشه‌ها نزدیک هستند. مانند موسیقی بسیار زیبا و معنادار اهل حق در کرمانشاه، قادری‌ها در کردستان، چشتی‌ها در شرق بلوچستان، نقشبندی‌ها در مرزهای شرق و جنوب خراسان، کرمانج‌ها و ترک‌ها در شمال خراسان، ترکمن‌ها در مرزهای شمال شرق گلستان، آشیق‌ها در شمال غرب ایران یا موسیقی‌های زیبای کار در گیلان و مازندران یا موسیقی‌های آیین‌های درمانی و تسخیرزدایی در حاشیه شمال خلیج فارس و همچنین موسیقی عربی کاملاً ایرانی در خوزستان خصوصاً با رپرتوار طور علوانیه یا حتی موسیقی کرد‌ها و لک‌ها در ایلام. همچنین موسیقی ایلی مانند قره‌پاپاغ در ارومیه، شاهسون در مرکزی، قشقایی در فارس یا موسیقی دوره‌گردی و خرده‌فرهنگ‌هایی مانند لوطی و توشمال و گدار و غیره.
با نگاه به این فرهنگ‌ها و خرده‌فرهنگ‌ها خواهید دید، بخشی از این گونه‌های متمایز و متکثر و متنوع فرهنگی در خارج مرزهای کنونی ایران در جریان است که مختص اقوام ایرانی ساکن ایران بزرگ بوده است و حال دوپاره شده و نیم یا کمتر و بیشترش در کشوری دیگر در جریان است. کم توجهی به این فرهنگ‌ها می‌تواند در آینده به از دست رفتن آنها یا خاموشی و مرگ آنها بینجامد. اگر به مرور زمان نسبت به وجوه مختلف این آداب و این هنر زییای اقوام ایران کم توجهی شود چراغ روشن این فرهنگ کم نورتر و کم‌فروغ‌تر خواهد شد و نتیجه آن چیزی است که در آینده نه چندان دور شاهد آن خواهیم بود یعنی کشورهای همسایه مدعی این آداب و هنر اقوام ما می‌شوند والبته ملزومات چنین ادعاهایی هم فراهم شده و با ثبت‌های مختلف در یونسکو می‌بینیم براحتی این احتمال که مدعیان تازه پیدا شوند، بالاتر هم می‌رود. این موضوع ما را به آیندگان بدهکار خواهد کرد. ‌کم‌کاری و‌ ضعف و سستی در توجه به فرهنگ ساده‌ترین راه برای رسیدن به خودباختگی و بی‌هویتی و انحطاط ملیت و تمدن و استقلال ملی است. هشدار من به مدیران آینده حوزه فرهنگ و هنر این است که غفلت ما و شما می‌تواند بهای سنگینی برای فرهنگ و آینده کشورمان به بار آورد. بهایی جبران‌ناپذیر.