حفظ آزادی و کرامت مردم

دکتر غلامرضا ظریفیان
استاد تاریخ دانشگاه تهران
واقعه غدیر، در تاریخ اندیشه سیاسی مسلمانان از جایگاه قابل تأملی برخوردار است تا آنجا که برخی از آن به‌عنوان «قلب تاریخ سیاسی اسلام» یاد می‎کنند. بر این اساس، از این رخداد تاریخی می‎توان پیام‎های سیاسی بسیاری را استخراج کرد که خوانش مجدد آنها برای انسان امروز می‌تواند درس‎آموز باشد. البته واقعه غدیر، فارغ از جنبه سیاسی، ابعاد مختلف دیگری هم دارد؛ یکی از مهم‌ترین ابعادی که پیامبر اکرم(ص) در این رخداد تاریخی مورد توجه قرار دادند، «بُعد معرفتی» این واقعه است که از قضا، در خوانش‏ های امروزی از واقعه غدیر اغلب نادیده گرفته می‎شود.
پیامبر اکرم(ص)، 13سال در مکه و 10 سال در مدینه، برای تأسیس یک جامعه جدید که برآمده از شاخص‎های الهی و اسلامی باشد، تلاش کردند؛ اما واقعیت این است که «جامعه جدید» و در پس آن، «فهم جدید» و «انسان جدید» امری نبود که در یک بازه زمانی کوتاه، آن هم در فرهنگ جاهلیت جزیرة‎العرب، محقق شود. این فرهنگ جاهلی، مانعی جدی بر سر راه تحقق جامعه مبتنی بر قرآن و اسلام بود. در این راستا، قرآن کریم در آیات بسیاری به‌خصوصیات، ویژگی‎ها و زیست‎جهان انسان در فرهنگ جاهلیت و نقش بازدارنده و منحط این فرهنگ در تأسیس یک جامعه دینی اشاره کرده است. ایجاد تحول و تغییر بنیادین در یک چنین شرایط فرهنگی و مواجهه با انسانی بر آمده از این فرهنگ، امری به غایت زمان‏بر بود. از این رو، پیامبر اکرم(ص) به اعتبار قرآن و اسلام مدلی از یک جامعه ارائه کردند، اما مهلت محدود ایشان باعث شد تا تنها 20 – 30 درصد از ایده جامعه جدید را در زمانه خود تحقق ببخشند. از این رو، تنها عملیاتی کردن بخشی از آن مدل را در دستور کار خود قرار دادند. اما فارغ از زمان محدود ایشان، جامعه آن زمان نیز به گونه ‏ای نبود که ظرفیت تحقق کامل این مدل را داشته باشد و در نهایت پیامبر گرامی اسلام(ص) تنها به ابلاغ مدل و ایده‏ ای که به اعتبار قرآن در خصوص یک جامعه اسلامی طرح‎ریزی کرده بودند، بسنده کردند.
رسول‎الله(ص) با همه سختی‎هایی که طی 23 سال متحمل شدند، بسیار بختیار بودند که توانستند یک جامعه اولیه را شکل دهند. اما آنچه که در «پیام غدیر» اغلب مورد غفلت قرار می‏ گیرد، تداوم این جامعه با همه ویژگی‌ها و شاخص‎ها، محتوا و باطنش بود، اگر از این جامعه مراقبت و مواظبت صورت نمی‎گرفت، به‌طور قطع مسیر حرکت به‌سمت جامعه‎ای اسلامی مسدود می‎شد. اما تداوم این راه و به‌جلو بردن جامعه اولیه‏‌ای که پیامبر اکرم(ص) طرح‎ریزی کرده بودند چگونه ممکن شد؟
واقعیت این است که پیش بردن این جامعه، جز از رهگذر «جریان امامت» میسر نمی‎شد. کسانی باید در اداره جامعه عهده‎دار مسئولیت پیامبر اکرم(ص) می‎شدند که ایده و مدل پیامبر(ص) در تأسیس یک جامعه دینی را با همه وجود درک کرده و از انگیزه لازم برای تحقق آن ایده برخوردار باشند. به این اعتبار، تداوم این مسیر باید به افرادی سپرده می‌‏شد که در وهله نخست آن مدل معرفتی را به‌طور کامل درک کرده باشند و دوم اینکه از انگیزه و تعهد کافی برای تحقق بخشیدن به این مدل برخوردار باشند. در این راستا، رسول اکرم(ص) می‎فرمایند: أنا مدینه العلم و علی بابها فمن اراد العلم فلیأت الباب؛ «من شهر دانش‌ام و علی دروازه آن است؛ هر کس دانش می‌جوید، باید از آن دروازه وارد شود.»
 امیرالمؤمنین علی(ع) اشراف کامل داشتند به همه اجزای مدل جامعه اسلامی که پیامبر اکرم(ص) ارائه کرده بودند و همچنین از انگیزه‎ لازم برای تحقق جامعه دینی که پیامبر اکرم(ص) ترسیم کرده بودند، برخوردار بودند. بنابراین، واقعه غدیر، تداوم تأسیس جامعه دینی و نهادینه کردن اسلام حقیقی است؛ اسلامی که پیامبر اکرم(ص) آن را از رهگذر وحی شناخت و درک کرد و از رهگذر سیره‎اش، به مردم ابلاغ نمود. پس از ایشان نیز، امیرالمؤمنین علی(ع) به‌عنوان «مفسر اسلام نبوی» عهده ‏دار این مسئولیت شد. اگر امیرالمؤمنین(ع) از این حقیقت پاسداری نمی‏ کردند، معرفت‎های مجازی و کاذب نهادینه می‎شد و اسلام اصیل و حقیقی تحریف می‏ شد.
خطبه‏ ای که پیامبر اکرم(ص) در واقعه غدیر خم بیان کردند چند پیام اصلی داشت که می‎توان آنها را چنین برشمرد:


رسول الله(ص) در خطبه غدیر که به تعبیری آخرین پیام عمومی ‏شان به مردم بود، به معرفی خداوند و به تعبیری توحید اشاره می‏‌کنند و می‏ کوشند تا خداوند را آنگونه که هست، نه آنگونه که اذهان و احوال افراد می ‏فهمند، ارائه کنند. پرسشی که در این فضا مطرح می‌شود این است که چرا ایشان در آخرین خطبه عمومی خود بر «توحید» و شناخت درست خداوند تأکید مضاعف می‏ گذارند؟
واقعیت این است که درک نادرست از خداوند متعال و بدفهمی از دین، تبعات زیانباری به‌دنبال دارد و شاهد این مدعا، ظهور اشکال خطرناکی همچون جریان خوارج، بنی‎امیه، بنی‏ عباس و شکل امروزی‏ تر آن جریان‎های بنیادگرا در برخی از کشورها است و جنایت‏ هایی که این جریان‏ های به انحراف کشیده شده بر اثر بدفهمی‏ شان از دین رقم می‎زنند، دلیل تأکید چندباره پیامبر اکرم(ص) بر شناخت درست خداوند بود.
بنابراین، اصلی‏ ترین رسالت پیامبر(ص) «توحید» و فهم درست آن است. پیامبر اکرم(ص) در اعلام ولایت امیرالمؤمنین علی(ع) با صراحت عنوان می‎کنند که ولایت حقیقی، همان ولایت خداوند است و در جریان این ولایت، امیرالمؤمنین علی(ع) می‏‌کوشند تا با مبانی معرفتی و عمل خود، مردم را به خدای واحد فرابخواند.
توحید یک پیام سیاسی مهم دارد و آن این است که همه انسان‎ها تنها یک چیز را عبادت می‎کنند و آن «خداوند» است. بنابراین، انسان‏‌ها تنها تحت سیطره خداوند هستند. خداوند متعال، در این راستا، در آیه 21 و 22 سوره غاشیه می‎فرمایند:
 فَذَکرْ إِنَّمَا اَنْتَ مُذَکرٌ لَسْتَ عَلَیهِمْ بِمُصَیطِرٍ «پس خلق را (به حکمت‎های الهی) متذکر ساز که وظیفه پیغمبری تو غیر از این نیست. تو مسلط و توانا بر (تبدیل کفر و ایمان) آنها نیستی.»
بر اساس این آیات، ولایت اصلی از آن خداوند است و پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) همه می‏ آیند تا انسان‏ ها را به آن ولایت حقیقی بخوانند نه اینکه خود را بر مردم مسلط و تحمیل کنند. از این رو، وقتی پیامبر اکرم(ص) در حدیث غدیر می ‏فرمایند: مَن کنتُ مَولاه فَهذا علىٌّ مَولاه؛ یعنی «همانگونه که من در جامعه ولایت دارم، علی(ع) نیز ولایت دارد» و بر این نکته تأکید دارند که قرار نیست امیرالمؤمنین(ع) در جریان این ولایت، مردم را در سیطره خود بگیرند، مردم آزاد هستند و آزادی از الزامات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تحقق توحید است. متأسفانه در ولایت‎های دروغینی که بعدها در دوران بنی ‏امیه و بنی‎عباس شکل گرفت به‌نام دین و به‌نام خدا استبداد ورزیده شد و خلفا خود و اهواءشان را بر مردم تحمیل کردند.


دومین پیام حدیث غدیر و دومین مؤلفه تداوم یک جامعه دینی «عدالت» است. بحث عدالت با حوزه «اجتماع» و «سیاست» پیوند عمیقی دارد. اساساً نظام توحیدی، نظامی است که در آن شکاف طبقاتی وجود ندارد، توزیع منابع ثروت به شکلی عادلانه صورت می‎گیرد و فرصت‎های برابر برای همه آحاد بشر وجود دارد. واقعیت این است که ماهیت عدالت صرفاً اقتصادی نیست بلکه توزیع عادلانه قدرت و توزیع عادلانه کرامت را هم شامل می ‏شود.


سومین پیام سیاسی غدیر و به تعبیری سومین مؤلفه تداوم یک جامعه دینی که دغدغه اصلی پیامبر اکرم(ص) در حدیث غدیر بود فراهم کردن بستری برای زیست اخلاقی مردم است. منظور از زیست اخلاقی در بعد اجتماعی در واقع تحقق فداکاری، انصاف، دیگرخواهی، به رسمیت شناختن دیگران، حق آزادی، حق انتخاب رویه‏ های زندگی و... در یک جامعه است.
نکته‏ ای که در واقعه غدیر نباید از نظر دور داشته شود حفظ آزادی و کرامت مردم و به رسمیت شناختن حق انتخاب آنان در پذیرفتن ولایت حضرت علی(ع) است. پیامبر اکرم(ص) هیچگاه مردم را در پذیرفتن ولایت حضرت علی(ع) اجبار نکردند و تنها عنوان کردند اگر می‏ خواهید نظام اجتماعی شما مبتنی بر یک فرهنگ حقیقی باشد لازمه آن پذیرفتن ولایت علی(ع) است؛ چرا که ایشان از اسلام حقیقی درک و شناخت کامل داشتند و از انگیزه کافی برای نهادینه کردن آن در جامعه برخوردار بودند.
در یک جامعه توحیدی انسان‎ها با انتخاب خودشان مهرورزی کرده و به دیگران کمک می‏ کنند. در سیره سیاسی-اجتماعی امیرالمؤمنین علی(ع) هیچگاه نمی‎بینیم که ایشان بخواهند به اجبار ارزش‎های دینی را به مردم القاء کنند. بنابراین، پیامبر اکرم(ص) در دوران نبوت خویش، مبتنی بر اسلام حقیقی جامعه‎ای را بنا کردند و می ‏بایستی این جامعه در بستر تاریخ تداوم پیدا می‏ کرد، غدیر و آخرین پیام عمومی ایشان به مردم نیز در راستای همین دغدغه بود.
مهم‌ترین پیام سیاسی پیامبر اکرم(ص) در واقعه غدیر این بود که انسان‎ها آمده‏ اند تا جز عبودیت خداوند، عبودیت هیچ سیستمی را نپذیرند و مبتنی بر این عبودیت، سیستم‏ هایی را طرح‏ ریزی کنند که عادلانه باشد؛ توزیع قدرت و ثروت در آن به شکل برابر صورت گیرد، فاصله طبقاتی در آن به حداقل برسد، نظام شایسته‏ سالاری در تمام عرصه‏ های آن حاکم شود و تبعیض‎های نژادی و جنسیتی از آن رخت ببندد. به تعبیری، جامعه علاوه بر بهره‎مندی از یک زیست عادلانه با همان نگاه توحیدی و تداوم ولایت الهی به یک زیست بالاتر هم قدم بگذارد و آن «زیست اخلاقی» است. در قرآن کریم هم همواره «عدالت» در کنار «احسان» مورد تأکید قرار گرفته و این بدان معنا است که عدل برای یک جامعه دینی کافی نیست و این عدالت باید با احسان توأمان و به آن نیز مجهز شود.