پیشتازی کشاورزان مناطق کم بارش در مدیریت مصرف آب

زهره افشار
خبرنگار
امسال در بیش از 97 درصد از مساحت کشور بویژه در استان‌های شرقی و جنوبی، میزان بارش نسبت به سال زراعی قبل و میانگین بلند مدت کاهش معنا‌داری داشته و این مسأله باعث شده نه تنها به کشت دیم (که از آب باران آبیاری می‌شود)، آسیب جدی وارد شود بلکه اراضی آبی کشاورزی نیز که با چاه‌ها، قنوات و آب ذخیره شده پشت سدها سیراب می‌شوند دچار کمبود آب شوند. در چنین شرایطی قطعاً مدیریت مصرف آب کشاورزی و مصرف بهینه آب می‌تواند به تثبیت تولید در این بخش کمک کند و این امر میسر نیست مگر اینکه کشاورزان در استان‌های دور و نزدیک از قبل گام‌هایی را در این زمینه برداشته باشند. در حال حاضر کشاورزان ما به ازای یک متر مکعب آب تنها 450 گرم محصول خشک کشاورزی تولید می‌کنند که رقم خوبی برای سال کم آبی مانند امسال نیست.
«رضا سرافرازی» مدیر کل دفتر امور آب وزارت جهاد کشاورزی می‌گوید: کشاورزان استان‌های خشک کشور مانند یزد، اصفهان، فارس، خراسان جنوبی و خراسان رضوی که عمدتاً با محدودیت آب مواجه بوده‌اند زودتر از دیگر استان‌ها خود را برای مقابله با خشکسالی سازگار کرده‌اند و بهتر توانسته‌اند در مدیریت مصرف آب کشاورزی موفق باشند. در واقع این استان‌ها مانند افرادی هستند که همیشه به زندگی با حقوق ثابت و اندک و محدودیت‌های آن عادت دارند ولی استان‌های پر آبی مانند گیلان و مازندران که همیشه منابع آب در دسترس شان بوده قطعاً طول می‌کشد تا خود را برای زندگی در شرایط کم آبی آماده کنند. وی می‌افزاید: در سال زراعی جاری در همه نقاط کشور بجز در نقاطی از استان تهران با کمبود قابل توجه بارش روبه‌رو بودیم و این مسأله موجب آسیب جدی به کشت دیم در سراسر کشور از جمله گندم دیم شده است. کمبود بارش و پراکنش نامناسب باران در اراضی کشت دیم گندم در جاهایی هم که صددرصد محصول را از بین نبرده موجب شده عملاً برداشت صرفه اقتصادی نداشته باشد و متأسفانه با شرایطی مواجه هستیم که باید برای تأمین نیاز به گندم اقدام به واردات این محصول استراتژیک کنیم. به گفته وی این تغییر اقلیم مختص امسال نیست و قطعاً در سال‌های آتی هم وجود خواهد داشت. وی با اشاره به اینکه در حال حاضر از 8.5 میلیون هکتار اراضی آبی کشاورزی 2میلیون و 130 هزار هکتار آن به تجهیزات نوین آبیاری تجهیز شده است، تأکید می‌کند: واقعیت این است که استفاده از شیوه‌های نوین آبیاری می‌تواند مصرف آب را کاهش دهد ولی ما را به مدیریت مصرف آب نمی‌رساند. ما اگر می‌خواهیم به تولید پایدار در شرایط خشکسالی برسیم چاره‌ای جز کنترل مصرف نداریم و به‌نظر من در شرایط فعلی تنها راهکار ما برای مصرف بهینه و مدیریت آب در بخش کشاورزی این است که از کنتور‌های هوشمند برای تحویل آب به کشاورزان بهره ببریم. ما اگر حتی زمینی را مجهز به سیستم آبیاری نوین کنیم و از سوی دیگر هر چقدر کشاورز آب بخواهد به زمین او تحویل بدهیم قطعاً در مدیریت مصرف آب موفق عمل نکرده‌ایم . استان یزد به‌دلیل شوری آب و کیفیت پائین آن امکان توسعه تجهیزات آبیاری در حدی را که ما می‌خواهیم، ندارد ولی می‌بینیم که این استان به‌دلیل درک درست کشاورزان از شرایط خشکسالی و لمس کم آبی نهایت صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی را دارد. سرافرازی خاطرنشان می‌کند که واقعیت این است که خشکسالی فراگیر شده است و با اعتبارات محدود دولتی نمی‌توانیم کارهای شاخصی را که در ذهن داریم برای مدیریت مصرف آب انجام دهیم و لازم است دولت با عزم بیشتری وارد این بخش شود و اولویت دارترین اقدام هم می‌تواند تحویل آب کنترل شده به کشاورزان باشد. در حال حاضر کشاورزان ما با مصرف یک متر مکعب آب تنها 450 گرم ماده خشک تولید می‌کنند در صورتی که باید این میزان را به 2کیلوگرم افزایش دهیم. البته این رقم از چند سال گذشته از 9/. کیلوگرم به 1.4 کیلوگرم رسیده است. مدیر امور آب وزارت کشاورزی تصریح می‌کند: باید تمام تلاش خود را انجام دهیم تا توسعه سطح زیر کشت نه تنها در اراضی باغی بلکه در اراضی زراعی اتفاق نیفتد. از سوی دیگر به‌سمت افزایش بهره‌وری بویژه در استان‌های غربی و شمالی که پیش از این با محدودیت منابع آبی کمتری روبه‌رو بوده‌اند برویم. و در آخر از توسعه کشت گلخانه غافل نشویم. اغلب مزارع خراسان رضوی کم آبیاری می‌شود. خراسان رضوی یکی از استان‌هایی است که در سال‌های گذشته با کمبود شدید آب برای بخش کشاورزی روبه‌رو بوده اما اقدامات انجام شده و همکاری خوب کشاورزان موجب شده این استان عملکرد خوبی در مدیریت منابع آب داشته باشد.
«جعفر جوادی» مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی به «ایران» می‌گوید: مجموع سطح اراضی زراعی و باغی آبی این استان حدود ۷۰۵ هزار هکتار است اما به‌خاطر محدودیت منابع آب اغلب مزارع در شرایط کم آبیاری کشت می‌شوند.
وی تصریح می‌کند: آب موجود و در دسترس بخش کشاورزی استان حدود چهار میلیارد و ۴۰۰ میلیون مترمکعب است. به‌گفته وی مطالعات طرح جامع بهره‌وری آب استان توسط کارشناسان مرکز تحقیقات کشاورزی استان از سال 96 آغاز شده است و بهره‌وری آب محصولات کشاورزی استان به تفکیک محصولات زراعی و باغی محاسبه شده است. در این طرح 14برنامه و 64 زیر برنامه در راستای بهینه‌سازی مصرف آب و افزایش بهره‌وری تدوین شده است. این عدد در سال شروع برنامه 1.16 کیلوگرم برمتر مکعب بوده که طی برنامه 10 ساله تا 1405 به 1.88 کیلوگرم بر مترمکعب افزایش می‌یابد.  اجرای سامانه‌های نوین آبیاری، اجرای خطوط انتقال آب، به زراعی محصولات زراعی و باغی، احداث گلخانه‌ها، پوشش دار کردن باغ‌ها و آموزش بهره برداران از جمله برنامه‌های بهینه‌سازی مصرف آب است.
وی می‌افزاید: دراستان خراسان رضوی منابع آبی استان عمدتاً چاه‌های عمیق است. در واقع 87 درصد منابع آبی استان از آب های زیر زمینی و مابقی از آب های سطحی شامل رودخانه ها و چشمه‌ها تأمین می‌شود. از ابتدای شروع طرح توسعه سازه‌های نوین تاکنون بالغ بر 181 هزارهکتار از اراضی استان تحت پوشش قرار گرفته است.