سالی که گذشت آنچه آموختیم

محسن حاجی میرزایی
وزیر آموزش و پرورش
دانش‌آموزان ما در این روزها در حال به اتمام رساندن سالی هستند که پیچیده‌ترین سال تحصیلی در دهه‌های گذشته بوده است. در فرایند آموزش و پرورش کشور ما رویه‌هایی نهادینه شده و مجموعه بزرگ آموزشی با آن رویه‌ها خو گرفته است. در سال گذشته بخش قابل توجه این رویه‌ها از کارآیی افتاد. پیمودن مسیرهای تجربه‌نشده همیشه با ابهام و نگرانی همراه است. در میدان ابهام نمی‌توان تاخت و به تندی پیش رفت. در این شرایط نه تنها مسئولیت آموزش از این مجموعه سلب نشد بلکه به‌دلیل پراکنده شدن دانش‌آموزان از کلاس‌های درس، مسئولیتی پیچیده‌تر و دشوارتر بر دوش آموزش و پرورش قرار گرفت. در کنار این دشواری‌ها نقش‌آفرینی‌های مجموعه عوامل دخیل در فرایند تعلیم و تربیت بخصوص معلمان و خانواده‌ها نیز گسترده بود. ما جلوه‌های پرفروغی از فداکاری و مسئولیت‌پذیری را شاهد بودیم.برگزاری موفق یک سال تحصیلی در شرایط عادی، مستلزم اجرای مجموعه اقدامات متنوع و گسترده‌ای است که ممکن است کمتر در منظر عموم قرار داشته باشد. تلاش برای جذب حداکثری افراد لازم‌التعلیم، تولید محتوا، چاپ و توزیع کتب درسی، تجهیز و تعمیر مدارس و برآورد نیاز و تأمین معلمین، نیروهای اداری و فضای آموزشی در مناطق مختلف کشور نمونه‌ای از این اقدامات است.
ما در سال گذشته نه تنها ناگزیر از انجام این اقدامات بودیم بلکه باید مجموعه‌ای از فعالیت‌های جدید را که متناسب شرایط به وجود آمده بود در دستور کار قرار می‌دادیم. راه‌اندازی شاد، زیرساختی برای برگزاری کلاس‌های درس در فضای مجازی بود اما کارآمدی این زیرساخت در گرو عزم جمعی عوامل انسانی است. عزمی که بتواند روح زندگی و پویایی را در کالبد شاد بدمد. برای تحقق این عزم جمعی، اصولی ساده و قابل فهم تعیین و با مجموعه به اشتراک گذارده شد. تعاملات شبکه‌ای ما پیش از شروع سال تحصیلی حول این اصول مشترک شکل گرفت و در طول سال مستمراً ادامه داشت. این اصول هم‌اینک به‌عنوان تجربه‌ای کارآمد در اختیار نظام آموزش و پرورش قرار دارد.
نخستین اصل ما پوشش حداکثری است. پوشش تحصیلی یکی از مهم‌ترین شاخص‌های سنجش عملکرد سالانه آموزش و پرورش است. ما موظفیم همه‌ساله چتر آموزش را روی تمامی دانش‌آموزان لازم‌التعلیم بگسترانیم. همه دانش‌آموزان باید در گردونه آموزش قرار بگیرند. امروزه دانش‌آموزان ما به دلایلی مانند عدم دسترسی به معلم یا فضای آموزشی از تحصیل محروم نمی‌مانند. محرومیت از تحصیل عمدتاً ریشه‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی دارد. بروز کرونا و عدم حضور دانش‌آموزان در مدرسه تهدیدی جدی برای کاهش پوشش تحصیلی است که در سال گذشته مورد توجه قرار گرفت و دستخوش تغییر قابل توجهی نشد.با بروز کرونا رشته ارتباطی مجموعه آموزش و پرورش گسسته شد. هدایت مجموعه آموزش و پرورش در شرایط عدم اطمینان کرونا، نیاز به برقراری ارتباطاتی فراتر از شیوه‌های اداری مرسوم و متداول دارد. ما از این مهم به اصل ارتباط حداکثری تعبیر کردیم. با راه‌اندازی «شاد» ارتباطات مجموعه آموزش و پرورش به نحوی توسعه یافت که به محض احساس نیاز برای رساندن پیامی به هر یک از سطوح مختلف نظام تعلیم و تربیت، این اراده در مدت‌زمان کوتاه چند ساعته تحقق می‌یافت. تنها در سطح وزیر به طور متوسط حداقل دو جلسه در هفته برای ارتباط با تمامی مناطق آموزشی کشور یا مدیران و معلمان برگزار شد. همین روال در استان‌ها، مناطق آموزشی در سطوح مختلف تکرار شد.
شرایط بحرانی معمولاً با تغییرات غیرقابل پیش‌بینی همراه است. موقعیت منعطف، نیازمند تصمیمات منعطف و در لحظه است. یکی از الزامات مدیریت این شرایط، انعطاف حداکثری است. این انعطاف در سال گذشته با اعطای اختیارات ویژه به مدارس و معلمان محقق شد. دستورالعمل‌های ما به نحوی تنظیم شد که مدارس قادر بودند به‌صورت حداکثری در شرایط مختلف تصمیمات لازم برای فرایندهای آموزشی را رأساً اتخاذ و اجرا کنند. مدارس واجد اختیاراتی شدند که می‌توان گفت در سال گذشته اصل مدرسه‌محوری بسیار برجسته‌تر از گذشته محقق شد.
تحقق آموزش در شرایط پیچیده کرونا نیازمند نظارت حداکثری است. تمامی سطوح به‌صورت شبکه‌ای و سلسله‌مراتبی موظف به نظارت و اشراف کافی به مجموعه خود بودند. معلم نسبت به دانش‌آموزان خود، مدیر نسبت به معلمان مدرسه تحت مدیریت خود و رؤسای مناطق نسبت به مدیران مدارس موظف به نظارت حداکثری بودند. این نظارت به شیوه‌های متعدد در فضای مجازی و بازدیدهای حضوری محقق شد.
گذر از بحران کرونا هم مستلزم احساس وظیفه و مشارکت حداکثری همه عوامل از دانش‌آموز گرفته تا خانواده و مدیران و معلمان است. در سال گذشته، معلمان ما به شایستگی ایفای نقش کردند. خانواده‌ها که پیش از این از دور دستی بر آتش داشتند، پیچیدگی کار را لمس کردند، در میدان عمل آمده و نقشی قابل تحسین در فرایند آموزش را رقم زدند. همه عوامل آموزش به یاری هم شتافتند تا این سال با موفقیت به اتمام برسد و کارنامه درخشانی برای نظام تعلیم و تربیت رقم بخورد. این ایفای نقش حداکثری مستلزم اقناع تمامی عوامل سهیم در امر آموزش است که با پاسخگویی حداکثری محقق می‌شود. هر سطحی موظف بود نسبت به زیرمجموعه خود در رفع ابهامات و ایجاد اقناع جمعی کوشا باشد. قاطبه معلمین و مدیران ما با دلسوزی و مسئولیت‌پذیری در رفع نگرانی خانواده‌ها و دغدغه آنها در امر آموزش و جلب همکاری آنها کوشیدند و صاحب‌ توفیق بودند.در سال گذشته، زمان عنصر حذف شده از میان محدودیت‌های مختلف نظام آموزش و پرورش بود. اگر آموزش در شرایط عادی به ساعاتی از روز محدود بود، در سال گذشته معلمان، خانواده‎ها و دانش‌آموزان تقریباً به‌صورت شبانه‌روزی به امر تحصیل اشتغال داشتند. در تمامی مدت‌زمان شبانه‌روز ما کاربران فعال در شاد داشتیم. ترافیک شاد در هیچ ساعتی از شبانه‌روز به صفر نرسید. معلمان ما با وقت حداکثری جلوه‌های متعددی از ایثار و فداکاری و خانواده‌ها و دانش‌آموزان جلوه‌های ستودنی از پشتکار و اهتمام به امر تعلیم و تربیت را ثبت کردند.اصول فوق در کنار مسئولیت‌پذیری، هوشیاری و هماهنگی حداکثری به ثمر نشست. سازمان یونسکو آموزش در کرونا را آموزش در بحران نامید. آموزش و پرورش وارد مسیری شد که تاکنون نپیموده‌ بود و نه تنها مسیرهای معهود خود را از دست داد بلکه باید سه مأموریت خلق مسیر، طی مسیر و هدایت در مسیر را به‌صورت همزمان به اجرا می‌رساند. تحقق این امر جز با هوشیاری حداکثری میسر نبود.
سال گذشته مجموعه آموزش و پرورش یافته‌های مهمی داشت. در روزهای اول بروز همه‌گیری سازمان بهداشت جهانی مدرسه را نهادی اعلام کرد که باید پیش از همه بسته و بعد از همه باز شود. امروز این حقیقت بر همه هویدا شده است که مدرسه و معلم جایگزین ندارد. با نوآوری و فناوری بسیاری از مشاغل محو می‌شود اما فناوری های نو نقش معلم‌ها را آشکارتر و برجسته‌تر کرد. در اجلاس وزرای آموزش و پرورش کشورهای جهان که اخیراً برای تبادل تجربیات برگزار شد یکی از جمع‌بندی‌های نهایی این بود که هیچ نمایشگری نمی‌تواند جای معلم و مدرسه را بگیرد. هیچ پیوند مجازی نمی‌تواند جایگزین پیوند حقیقی معلم و دانش‌آموز شود. اکنون این باور در همه دنیا شکل گرفته که مدرسه در هر شرایطی باید دایر باشد.
آنچه گذر زمان در سال گذشته با همه رنج‌ها و مشقت‌ها به نظام آموزشی ما بخشید، بالندگی و علو درجات روح و جان این نظام بود. مجموعه‌ آموزش و پرورش اکنون تجربه‌ای گرانسنگ را در اختیار دارد که توانمندتر، بالنده‌تر و استوار‌تر در سال تحصیلی آینده قدم خواهد گذاشت.