معلمی درجه یک که هرگز از اعتقاد خود تخطی نکرد

علی اشرف صادقی
نویسنده، مصحح، زبان شناس وعضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی
زنده‌ یاد محمدرضا باطنی، از دوستان و همکاران قدیمی‌ام بود؛ سال 1348، دو سال پیشتر از من وارد گروه زبان‌شناسی دانشگاه تهران شد و همان سال از پایان‌نامه دکترای خود با عنوان «توصیف ساختمان دستوری زبان‌ فارسی» بر اساس نظریه مقوله و میزان هلیدی، زبان‌شناس مشهور بریتانیایی دفاع کرد. همان سال هم نتیجه این پایان‌نامه از سوی نشر امیرکبیر منتشر شد. این کتاب ارزشمند در توصیف علمی زبان فارسی معاصر بود که برای سال‌ها مورداستفاده علاقه‌مندان قرار گرفت، ازجمله خود من در سه دوره دستورهای رشته فرهنگ و ادب که قبل از انقلاب چاپ شد از آن استفاده کردم. زنده‌یاد باطنی در دانشسرای عالی قدیم آموزش دبیری دیده بود و بنا بر شناختی که از او دارم اغراق نیست که او را معلمی به‌ تمام‌معنا و درجه‌یک بخوانم. کلاس‌های هفتگی‌اش را به سبکی که در انگلستان فراگرفته بود برپا می‌کرد؛ آنقدر خود را متعهد می‌دانست که افزون بر در نظر گرفتن تکلیف برای دانشجویان، هر هفته پاسخ‌ها را جمع‌آوری کرده و حتی ایراد آنها را گرفته و درباره‌شان صحبت می‌کرد. این را گفتم تا بدانید چقدر عاشق تدریس و دانشجویان بود، آنقدر که فراتر از وظیفه‌اش، فداکارانه تلاش می‌کرد و من هرگز شبیه او را در بین استادان ندیده‌ام. همواره تأکید داشت: «من برای آموزش ساخته شده‌ام.» جالب است بدانید، هر شب نتیجه تدریس آن روز را در قالب مقاله‌ای می‌نوشت تا بعد آنها را منتشر سازد. به همین ترتیب هم مقاله‌های متعددی درباره مسائل زبان‌شناسی روز نوشت و چاپ کرد که هنوز هم مورداستفاده دانشجویان و فعالان این عرصه قرار دارند. از ویژگی‌های جالب‌توجه نوشته‌های او این بود که مسائل پیچیده زبان‌شناسی را به زبانی ساده و روشن پیش روی مخاطبان می‌گذاشت؛ این در حالی است که نوشتار ساده مسائل علمی به‌نحوی‌که برای عموم قابل‌استفاده باشد از عهده هرکسی ساخته نیست. با این‌حال ابتدای دهه شصت از سوی برخی تازه‌واردها به فضای دانشگاهی مورد بی‌مهری قرار گرفت و به‌ناچار از تدریس کناره گرفت و با حقوق بسیار ناچیزی بازنشسته شد. بعد از این بازنشستگی زودهنگام به سراغ دیگر عرصه‌ها رفت، چندین ترجمه ارزشمند در حوزه زبان‌شناسی و چند حوزه دیگر انجام داد که از او به یادگار مانده‌اند. به کمک دکتر نقی براهنی و یک استاد دیگر واژه‌نامه روان‌شناسی را نوشتند. آشنایی‌اش با مؤسسه انتشارات فرهنگ معاصر زمینه تألیف فرهنگنامه دوزبانه مهمی را فراهم کرد. زنده‌یاد باطنی به کمک عده‌ای از دانشجویان خود این کار را انجام داد که چکیده بخشی از چهل سال پژوهش وی را می‌توان در فرهنگ دوجلدی انگلیسی- فارسی پویا دید. چند ویراست از این فرهنگنامه منتشر شد که ویراست چهارم، آخرین نسخه آن را می‌توان کامل‌ترین دانست. از قلب این فرهنگ، پنج-شش فرهنگ دیگر ازجمله فرهنگ اصطلاحات هم درآمد و منتشر شد. این بی‌شک خدمت بزرگی است که او در حق فرهنگ سرزمینمان انجام داد. فرهنگ پویا زمانی منتشر شد که در زمینه فرهنگنامه‌های دوزبانه فارسی- انگلیسی نیاز به کار تازه‌تری، منطبق بر تغییرات زبانی بود. فارغ از این‌ها، دکتر باطنی برخوردار از شخصیت اجتماعی و اخلاقی استواری بود، اگر جایی گفته یا کاری را خلاف حق می‌دید محال بود آن را بپذیرد. متأسفانه بازنشستگی زودهنگام زنده‌یاد باطنی، دانشگاه و دانشگاهیان را از حضور و دانش وی محروم کرد؛ هرچند که بعد از دانشگاه هم بیکار ننشست و از راه دیگری به مردم خود خدمت کرد.