گوشه‎‎ای از رازها و جاذبه ‏های زندگی اخلاقی-اجتماعی امیرالمؤمنین علی(ع)

اخلاق شهریاری در سیره علوی



عبدالمجید معادیخواه
پژوهشگر تاریخ و رئیس بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی
هم برای این قلم افتخار بزرگی است که ـ در ماه نزول قرآن ـ به‌نام امام امامان علی بن ابی طالب(ع) چند سطری را به یادگار بگذارد؛ هم قلم در تنگنای این دغدغه است که - از علی(ع) ـ چه بنویسد که ـ در این شهر آشوب ـ بنزین بر آتش اختلاف نباشد؛ بویژه با نگاهی به این هشدار او در کلامی ماندگار که:
...و لایستطیع ان یتّقی‌الله من یخاصم
یعنی: ...و هر که گام بر دام دشمن کامی بگذارد، پایبندی به تقوای آن خدای یگانه را نمی‌تواند.
از سیره علوی و روش امام علی(ع) با نگاه به هر یک از سه روزی که بر او گذشته می‎توان ترازویی ساخت؛ تا هر شهروند و شهریار، خود را به چنان ترازوی ترازی بسپارد و از آن «قسطاس مستقیم» بپرسد:

    چه درصد از کارنامه‏ ام را رنگ و بویی از آن عطر محمدی است؟!
فراز و فرود آن زندگی پر رمز و راز را می‎توان در سه دوره ـ به شرح زیر ـ طبقه‎بندی کرد:
1 از آن روز که در مرز کودکی و نوجوانی‎اش، خانه محمد(ص) را ـ با بیعت تاریخ‎سازی ـ تماشاگه راز کرد تا رحلت پیامبر اکرم(ص)، دورانی است نزدیک به یک ربع قرن و میدانی است که؛ علی(ع) را در خدمت محمد(ص) به نمایش گذاشته؛ چنانکه دوست و دشمن را ناگزیر از این اعتراف کرده است که او:
در جـانفشـانی با پایبندی به آن بیعت خاطره‎انگیز بی‎دریغ بوده و دیگری در فداکاری و انضباط رقیب او نبوده است.
«لیلة ‎المبیت» نقطه عطفی است پس از عبور از شعب ابوطالب که با نقش آن خطری رنگ باخت که جان رسول خدا(ص) را تهدید می‎کرد و از آن پس در؛ بدر، احد، فتح ،خیبر و تهاجم جبهه احزاب به مدینه میدانی را نمی‎شناسیم که برای قهرمانی او رقیب دیگری زبانزد باشد. بر این همه و جنگ تبوک چشم فرو می‏ بندم که یگانه کارزاری است که پیامبر(ص) ـ با اصراری پر رمز و راز ـ او را در مدینه گذاشت؛ با ستایشی از قهرمان بدر و خیبر و احزاب که از آن نمی‌توان رمزگشایی کرد؛ جز با آگاهی از «نیم کاسه کودتایی» زیر کاسه تبوک که می‎گذارم و می‏ گذرم؛ تا روزی دیگر را به شرح زیر یادآور شوم و:
2 از دورانی دیگر در فراز و فرود تاریخ اسلام یاد کنم که هر چند جای فاتح خیبر و قهرمان بدر و احزاب و سرآمد حماسه ‏سازان در حمراء الأسد را در فتوحاتی ـ در عصر خلافت ـ خالی می‏ بینیم اما ـ همزمان ـ با چشم دیگری باید دید و نباید بر چنان ربع قرن پرهیاهویی چشم فرو بست که می‎توان گفت: این علی(ع) است همان «آتشفشان خاموش» که با مسالمتی پرسش‎انگیز «تماشاگه» پرجاذبه‎ای را به نمایش و به یادگار گذاشته که سرشار از «رازهایی است از یاد رفته» و برای تماشای آن: «چشم‎ها را باید شست»!
بر این باورم که هم اکنون سخن از «ربع قرن دومی» از زندگی مولود کعبه و شهید رمضان است که می‎توان از سیره علوی ترازوی دیگری ساخت؛ تا از آن برای این پرسش کمک بگیریم که:
  در اخلاق شهروندی ما چه رنگ و بویی از عطر علوی است؟
در جلدهای دو و سه از مجموعه «تاریخ اسلام...» که در آن سخن از یک ربع قرن از تاریخ اسلام است ـ  و همزمان با روزهایی است که او را حضوری چشمگیر در متن سیاست نیست ـ نکته‏ هایی را آورده‎ام و بر این باورم که می‎توان گفت: در جمع‎بندی تجربه‎های آن بیست و پنج سال سرمایه‎ای فراهم است تا سیره علوی را پشتوانه‎ای برای فرهنگ‎سازی کنیم؛ چنانکه هر شهروند خود را با «اخلاق شهروندی» او ارزیابی کند.
در این چهار دهه که نظام جمهوری اسلامی آزمونی برای نسل‎هایی ـ پس از بهمن 57 ـ شد، در گفتمان‎های انتقادی بیشتر سخن از حماسه‎هایی بوده و هست که نام و یاد امام علی(ع) را در پایبندی به «برابری و دادگستری» جاودانه کرده است؛ کمتر اما پرده‎هایی را از حماسه‎هایی پردازش کرده‎ایم که «نقش درخشان او را در اخلاق شهروندی» به نمایش می‎گذارد.
در این تنگنا نمی‌توان با چنین نگاهی به چند نمونه اشاره کرد که در جلد دو و سه ـ از مجموعه تاریخ اسلام... ـ آورده ‏ام. ناگزیر به همین اشاره بسنده می‏ کنم که:
در این یک ربع قرن که زمام سیاست ـ پس از رسول خدا(ص) ـ به دیگران سپرده شد، در منابع معتبر تاریخ اسلام کمتر از شمار انگشت‎های دو دست می‌توان حضرت علی(ع) را با موضع‎گیری تشنج‎آوری یادآور شد و در همان چند موضع‎گیری استثنایی هم به روشنی می‎توان این واقعیت را دید که:
او، از هیچ تلاش مسالمت‏ جویانه‎ای دریغ نکرده است چنانکه جای هیچ تردیدی نمی‎گذارد که: «او بر آن نبوده که ضعف رقیب‌ها را نمایان کند». در چند خطبه در نهج‎البلاغه ـ و در مَثَل در خطبه 5 ـ می‎توان راز چنین ویژگی از اخلاق شهروندی او را در نکته‎هایی کلیدی دید؛ چنانکه در جلد دوم از مجمـوعـه «تاریخ اسلام...» صفحه 140 تا 155 زمینه را برای این نگاه فراهم کرده‎ام.
3 در فتنه‎های تاریخ اسلام ـ پس از رحلت رسول خدا(ص) ـ بازی سرنوشت همسو با کانون‎های توطئه، جامعه را به سراشیبی نگران‎کننده‎ای کشید؛ چنانکه مدینه قتلگاه عثمان شد و سپس در عصری کوتاه فرصتی بود که در آن: جامعه از علی بن ابی طالب انتظار معجزه داشت!
دو دوره‎ای را ـ از زندگی امام علی(ع) ـ که پیش از این یادآور شدم، نمی‌توان با روزگار کوتاهی به مقایسه سپرد که می‎توان از آن با نام «عصر اصلاحات علوی» یاد کرد؛ چرا که نیم قرن از زندگی او در عصر بعثت و روزگار خلفا سپری شد و سهم «عصر اصلاحات علوی» بیش از پنج سال نبود.
به مخاطب‎های این قلم توصیه می‎کنم که صفحه‎های 3 تا 159 را ـ از جلد چهارم از مجموعه تاریخ اسلام... ـ مطالعه کنند و بویژه در صفحه 111 تا 159 آنچه را با این نگاه آورده‎ام که «این؛ نخستین تجربه دموکراسی ـ با دو گام در راه دادگری و برابری ـ است» بی‌ پیشداوری به داوری بسپارد.
می ‏دانم که امروز در گفتمان غالب «دموکراسی» ارمغان غرب است که آن را در جهان اسلام سابقه ‏ای نبوده است. بر این باورم اما که چنین نگاهی معلول بی‏ خبری ما از گذشته است. ناگزیر در این تنگنا به همین اشاره بسنده     می‏ کنم که مخاطب این قلم پیش از نگاهی به آن 156 صفحه ـ در این زمینه ـ داوری نکند.
   پی افزودی بر آنچه گذشت
با اندیشه در آنچه گذشت، عمر پربرکت امام علی‌بن ابی‌طالب(ع) را می‎توان در سه دوره طبقه‏ بندی کرد؛ چنانکه در نگاهی باید گفت: او کوتاه‏ترین دوره را در جایگاهی بوده که «اخلاق شهریاری» را به نمایش گذاشته و از روش حکومت‌اش می‎توان ترازویی ـ به عصرها ـ سپرد؛ تا پرده از راز «فزت و ربّ الکعبه» فرو افتد و بتوان شکوه برنده شدن علی را در صحنه‌های جاودانه‎ای دید که اشک رقیب را هم درآورده است؛ چنان که اگر بگویم: علی در لحظه‎هایی تخت قدرت معاویه را هم آسمانی کرده، این قلم را به گزافه نیالوده‎ام.
کاش می‎شد در این تنگنا یکی از آن صحنه‎هایی را پردازش کنم که کاخ سبز «تماشاگه رازهای علوی» شد و بازیگری چونان معاویه گوش به ستایش او سپرد.
چه می‎گویم! در خبرها و خاطره‎ها سخن از روزهایی است که معاویه با اصرار یکی از دل سپرده‎های عدالت علوی را ناگزیر کرده که: چهره‎ای از امام علی(ع) را برای او پردازش کند.
چه دلپذیر است آن لحظه‏ هایی که کاخ سبز هم گوش سپردن به مدح علی(ع) را تجربه می‎کرد و با یاد لحظه‎هایی از راز و نیازهای علی(ع) در عشق‎ورزی با معشوق ـ همزمان با پرخاش به دنیا ـ می‎گویند: معاویه هم «مات چنان شکوهی بود» و قطره‎های اشک بر گونه‎های رقیبی می‎غلتید که:
شاید امروز هم دنیاداران او را برنـده می‎پندارند و با همان‎ها هم‎زبان‎اند که با داوری‎های سطحی دل علی(ع) را خون می‎کردند!
بر آنم که چند سطری را هم به نگاه دیگری بسپارم؛ تا شاید در پرتو فروغ علوی از این «زندان در زندان» ـ و سجّین ـ پر رمز و رازی آزاد شویم و لحظه‎هایی دل را به جاذبه‎های علوی بسپاریم! این قلم اما نمی‎تواند حرف دیگری را بر ثنای علی برگزیند. پس به‌همین اشاره بسنده می‎کنم که:
اگر نیم قرن از عمر علی(ع) به سربازی و سرداری در سپاه محمد(ص) و آموزش اخلاق شهروندی ـ در روزگار خلفا ـ گذشت و روز حکومت‎اش کوتاه بود، در نگاه دیگری باید گفت:
آنچه را او در آن نیم قرن اندوخت چنان قدرت پروازی به علی(ع) بخشید که تخت قدرت او را هم آسمانی کرد و اگر این 5 سال را از تاریخ اسلام بگیریم، اسلام حرفی برای گفتن ندارد!
در پایان سوره رعد آیه‎ای است که در آن سخن از دو شاهد برای پیامبر اکرم(ص) است: یکی آن خدای یگانه و دیگری «کسی که دانش این کتاب نزد اوست»!
به همین اشاره بسنده می‏ کنم؛ تا این نکته را هم بتوان پی افزود سخن کرد و گفت: در خطبه ‏ای با نام «قاصعه» امام علی(ع) از روزهای دیگری در کودکی خود یاد کرده است؛ چنانکه فزون بر سه روزی است که با اشاره گذشت و محاسبه‏ های ما را در هم می‎ریزد.
این تنگنا میدان خوبی برای شرح آن کلام نیست. ناگزیر به همین اشاره بسنده می‎کنم که:
در این نوشته سخن از سه دوره‎ای بود که پس از بعثت رسول خدا(ص) آزمونی شد و حضرت علی(ع) را با سه چهره به نمایش گذاشت. امام اما در خطبه قاصعه از روزهای کودکی‎اش می‎گوید که تاریخ آبستن بعثت بود و رسول خدا(ص) در آن روزهای سیاه در کار آموزش و تربیت علی(ع) بود.
حسن ختام این نوشته را به شرح زیر و در دو سطر می‎آورم:
یرفع لی فی کلِّ یومٍ علماً من أخلاقه....
یعنی: «رسول خدا هر روز پرچمی از اخلاق محمدی را بر می‎افراشت و مرا به کار در میدانی نو فرمان می ‏داد.»
از روزنِ این سخن می‎توان تماشاگرِ روزهایی پیش از بعثت محمدی بود که در آن کودکی پیش از 10 سالگی، در هر روز یکی از میدان‎های اخلاق را فتح می‎کرده است؛ چرا که؛ تا میدانی فتح نشود، برافراشتن پرچم دیگر بی‎معنی است!



آدرس مطلب http://old.irannewspaper.ir/newspaper/page/7619/10/576092/0
ارسال دیدگاه
  • ضمن تشکر از بیان دیدگاه خود به اطلاع شما رسانده می شود که دیدگاه شما پس از تایید نویسنده این مطلب منتشر خواهد شد.
  • دیدگاه ها ویرایش نمی شوند.
  • از ایمیل شما فقط جهت تشخیص هویت استفاده خواهد شد.
  • دیدگاه های تبلیغاتی ، اسپم و مغایر عرف تایید نمی شوند.
captcha
انتخاب نشریه
جستجو بر اساس تاریخ
ویژه نامه ها