عاقبت «کمال خان» و امید «سیستان و بلوچستان»

عطیه لباف
خبرنگار
 فروردین ماه امسال، اشرف غنی رئیس جمهوری افغانستان، در مراسم افتتاحیه سد «کمال خان» در مرز ایران و افغانستان از «آب در ازای نفت» صحبت کرد. خان محمد تکل رئیس پروژه ملی آب افغانستان نیز گفت که با افتتاح این سد، مدیریت آب با ایران به‌صورت درست انجام خواهد شد. رئیس اداره تنظیم آب افغانستان نیز در این مراسم مدعی شد که این سد ۱۷۴ هزار هکتار زمین را آبیاری می‌کند و بار دیگر «نیمروز» را به انبار گندم و مواد خوراکی تبدیل خواهد کرد.البته اشرف غنی در بخشی از سخنرانی خود در همان مراسم اشاره کرد که افغانستان به معاهده 1351 که اشاره به حقابه ایران از هیرمند دارد، پایبند است و حقابه ایران را که در یک سال نرمال 820 میلیون متر مکعب آب است، پرداخت می‌کند. اما مسأله اینجاست؛ آیا افغانستان همکاری لازم را برای پرداخت بموقع و مداوم این حقابه مطابق معاهده خواهد داشت؟ آیا حقابه صیانت از حیات هامون‌ها را می‌پردازد؟ در سال‌هایی که بارش‌ها کمتر از حد نرمال است، آیا بازهم این حقابه حتی با کاهشی به تناسب آنچه در معاهده ذکر شده، در اختیار ایران قرار می‌گیرد؟ رژیم حقوقی تعریف شده رودخانه هیرمند بر اساس قراردادی که در سال ۱۳۵۱ بین دو کشور به امضا و در مجالس قانونگذاری هر دو کشور به تصویب رسیده، حقابه ایران را مشخص کرده است؛ اما حقابه طبیعت و صیانت از حیات هامون‌ها اهمیت زیادی دارد. خشک شدن هامون‌ها آسیب‌های جدی از جمله طوفان‌های شن برای مردم در هر دو سوی مرز در پی خواهد داشت. در خصوص این مسأله مذاکرات برای بهبود همکاری‌ها با طرف افغانستانی در جریان است اما آیا می‌توان سرنوشت سیستان و بلوچستان را به تصمیمات ارگ کابل گره زد؟
بزر‌گنمایی‌های افغانستان درباره سازه‌های آبی ولایت نیمروز
کارشناسان بر این باورند که سدکمال خان و محاسبات افغانستان در میزان تأثیرگذاری این سد در توسعه ولایت نیمروز یک بزرگنمایی است که کارکرد داخلی آن برای تبلیغات سیاسی درون این کشور و کارکرد خارجی آن برای فشار آوردن به ایران بر سر میز مذاکرات آبی است. یک کارشناس که تمایلی به ذکر نام خود در این گزارش نداشت از ایرادات محاسباتی در مورد سد کمال خان به «ایران» گفت. او با اشاره به ایرادات سیمای طرح کمال خان عنوان کرد: «طرف افغانستانی خود نیز می‌داند که در ارقام و اعداد مربوط به این سد بزرگنمایی می‌کند. نمونه آن، توسعه‌ای است که با این سد می‌توان در ولایت نیمروز رقم زد. آنها مدعی هستند که با این سد می‌توان 174 هزار هکتار را آبیاری کرد و توسعه داد. اما در گزارش‌های بین‌المللی طرح آمده که به تشخیص مشاور انگلیسی، کمتر از 50 هزار هکتار را می‌توان به واسطه منابع آبی این سد توسعه داد.» او با بیان اینکه احتمالاً تبلیغ سیاسی داخلی و امتیاز‌گیری از ایران پشت میز مذاکره علت این بزرگنمایی است، اذعان می‌کند: «این سد در خودش اشکالاتی دارد و به مرور برای افغانستان نیز مشکلاتی را ایجاد خواهد کرد.»
به اعتقاد کارشناسان، یکی از مخاطرات «کمال خان» رسوب‌گیری آن است. سد کمال خان با ۱۶ متر ارتفاع، ۵۲ میلیون مترمکعب آب را در خود ذخیره می‌کند و طی یک بازه 40 ساله تخمین زده می‌شود که عملکردش کمرنگ شود. ضمن آنکه در مهار سیلاب‌های سهمگین توان محدودی دارد.
سدسازی روی امید سیستان و بلوچستان؟
اما اقدامات آبی افغانستان عرصه را بر مردم سیستان و بلوچستان تنگ کرده و امید را از آنها گرفته است. حتی دیگر خود سیستانی‌ها نیز چندان تمایلی به سرمایه‌گذاری در این منطقه ندارند. حالا ایران برای احیای امید در سیستان و بلوچستان نباید منتظر افغانستانی‌ها بماند و باید خودش آستین‌ها را بالا بزند.البته در این رابطه اقداماتی فراتر از مذاکره با افغانستان در جریان است که اگر به نتیجه برسد 10 سال دیگر سیمای توسعه‌ای سیستان و بلوچستان متفاوت از امروز خواهد بود. این اقدامات در قالب طرحی با نام «رویین تن‌سازی سیستان و بلوچستان» اجرایی می‌شود که پارسال در هیأت دولت تصویب شده و کنفرانس آن بزودی با همکاری دانشگاه زابل برگزار خواهد شد.
دبیرخانه همایش رویین تن‌سازی سیستان و بلوچستان در این باره به «ایران» توضیح می‌دهد: «جامعه ایرانی نگران دریافت  حقابه سیستان و بلوچستان و نگران توسعه و آینده این منطقه است. بدون شک گسترش همکاری‌ها با افغانستان که فرهنگ و زبان مشترکی با ما دارند می‌تواند به آبادانی بیشتر ولایت نیمروز و منطقه سیستان و بلوچستان منجر شود اما دولت افغانستان باید بداند که ایران هرگز آینده سیستان و بلوچستان را به تصمیمات ارگ کابل گره نمی‌زند و در همین راستا طرح رویین تن‌سازی سیستان و بلوچستان را تعریف کرده است. طرح رویین تن‌سازی سیستان که نام خود را وام دار شاهنامه و اساطیر زبان فارسی است، یک طرح چند بخشی بوده و افزون بر جست‌و‌جوی منابع آبی جدید نظیر انتقال آب از دریای عمان و نیز استحصال آب از آبخوان‌های منطقه به‌دنبال تغییر الگوی توسعه از کشاورزی به محورهای خدمات و صنعت است.» بررسی‌های «ایران» درباره طرح رویین تن‌سازی سیستان و بلوچستان نشان می‌دهد که این طرح 6 موضوع را مد نظر قرار می‌دهد که شامل مواردی مانند یافتن منابع آبی جدید از دریای عمان، آبخوان‌های منطقه و گزینه‌های جایگزین دیگر از یک سو و اصلاح الگوی توسعه در سیستان و بلوچستان از سوی دیگر است.
تغییر الگوی توسعه در سیستان و بلوچستان متناسب با منابع آبی
یک بررسی تطبیقی نشان می‌دهد که شهری مانند دوبی 48 میلیمتر بارش دارد و سیستان و بلوچستان هم در همین حدود شاهد نزولات جوی است. اما سیمای دو منطقه متفاوت از هم است. این نشان می‌دهد که مشکل تنها در بارش‌ها نیست و باید در نوع توسعه سیستان و بلوچستان بازنگری شود. به ‌نظر می‌رسد که دیگر دوره الگوی توسعه با پایه کشاورزی برای سیستان و بلوچستان به سر آمده است و باید مانند نمونه‌های مشابه توسعه در این منطقه خدمات پایه باشد. توسعه خدمات محور با حجم برابری از مصرف آب ده‌ها شغل ایجاد می‌کند و از این روست که طرح «رویین تن‌سازی سیستان و بلوچستان» در صورت اجرای صحیح و زمان‌بندی شده، این منطقه را به سمت توسعه اقتصاد صنعتی و خدماتی سوق خواهد داد.در حال حاضر سرانه GDP (تولید ناخالص داخلی) در سیستان و بلوچستان یک سوم متوسط کشوری است و مسئولان می‌گویند که به شرط اجرای صحیح طرح رویین تن‌سازی سیستان این رقم طی 10 سال، برابر با میانگین کشوری خواهد شد. اکنون اراده کشور برای بهبود معیشت مردم در این منطقه با اقتصادهای جایگزین کشاورزی بسیار بالا ارزیابی می‌شود و مسئولان بر این باورند که نباید اقتصاد این منطقه و رفاه مردم آن را به سیلاب‌های نابهنگام افغانستان و اراده سیاسی کشور بالادست گره زد. هرچند که برای جلوگیری از بحران‌هایی مانند گرد و غبارها و بحران‌های محیط زیستی تأمین دقیق حقابه ایران مهم و به نفع دو طرف است.در طرح رویین تن‌سازی سیستان و بلوچستان دیده شده که دیگر مطلقاً کشاورزی در این منطقه گسترش داده نمی‌شود و حتی کاهش می‌یابد و خدمات و صنعت جای کشاورزی را می‌گیرند. این طرح که بر اساس سند آمایش سرزمین طراحی شده و مزیت‌های نسبی سیستان و بلوچستان را مد نظر قرار داده، در یک بازه 10 ساله کمک می‌کند که تعداد اشتغال بیشتر و سرانه GDP مردم منطقه با رقم شاخص میانگین ایران برابر شود و در عین حال جزئیات آن به گونه‌ای تهیه شده است که سرمایه‌گذاری مورد نیاز برای ایجاد شغل جدید نیز منطقی‌تر باشد. به این ترتیب مذاکرات موفق و همکاری دوکشور و اجرای دقیق طرح رویین تن‌سازی سیستان و بلوچستان به توسعه همزمان این منطقه و ولایت همجوارش یعنی «نیمروز» منجر خواهد شد؛ دو همسایه‌ای که از گذشته بده و بستان‌های زیادی میان خود داشته‌اند.

یادداشت
سیستان و بلوچستان، بازیگر مهم اقتصاد خدماتی و صنعتی ایران

هدایت فهمی
کارشناس ارشد حوزه آب
بحث مربوط به حقابه هیرمند سابقه‌ای طولانی و تاریخی دارد. دولت افغانستان اگرچه این حق را انکار نمی‌کند اما دسترسی ایران به این حق در فصول مورد نیاز چندان رعایت نشده و عمدتاً آبی که به ایران آمده سیلاب‌های نابهنگامی بوده که افغانستان توان مهار آن را نداشته است، اما تا کی می‌توان اقتصاد سیستان و بلوچستان را به کشاورزی و فعالیت‌های اقتصادی آب‌بر گره زد؟ براساس بیلان منابع و مصارف طرح جامع آب، سیستان و بلوچستان سالانه حدود 2 میلیارد و 340 میلیون مترمکعب آب مصرف می‌کند. از این رقم بیش از 2 میلیارد و 100 میلیون مترمکعب مربوط به کشاورزی است و مابقی که رقم اندکی است به خانگی و صنعت مرتبط است. این ارقام بخوبی نشان می‌دهد که چقدر از آب مصرفی این منطقه برای کشاورزی مصرف می‌شود که نتوانسته است متناسب با این مصرف در توسعه سیستان و بلوچستان نقش داشته باشد، اما آیا باید به سیستان و بلوچستان همواره یک نگاه کشاورزی محور و انبار غلات ایران را داشت؟ پاسخ منفی است. برای سیستان و بلوچستان یک میلیارد و 780 میلیون متر مکعب آب قابل برنامه‌ریزی (مطمئن) درنظر گرفته شده است که باید مطابق معاهده سال 1351 حدود 820 میلیون مترمکعب آن از حقابه هیرمند باشد و مابقی آن از روش‌های دیگر مانند انتقال، نمک‌زدایی و شیرین‌سازی آب دریای عمان (بویژه برای مصارف شرب و بهداشتی)، تصفیه پساب (برای صنعت و کشاورزی) و آب‌های گسلی که تجدیدپذیر هستند (نه آب‌های ژرف) تأمین شود. حتی باید با معیشت جایگزین در این منطقه مهم مرزی و آموزش و فرهنگ‌سازی، تغییر در رویکرد مردم و نوع توسعه ایجاد کرد.باید توجه کرد که سیستان و بلوچستان یکی از مناطق مهم کشور در مسیر تجارت جهانی و ارائه خدمات و توسعه صنعت است. با یک تغییر رویکرد می‌توان ارزش افزوده خوبی را برای مردم ساکن آن و حتی کل سیستان و بلوچستان ایجاد کرد. ارزش افزوده در صنعت 40 برابر کشاورزی است. به‌نظر می‌رسد که می‌توان در یک برنامه میان مدت سطح رفاه سیستان و بلوچستان را چندین برابر کرد و همان نگاهی را که به توسعه مکران برای ترقی سیستان و بلوچستان وجود دارد، به نتیجه رساند.