از کامران بودن تا مرتضی شدن

رضا صائمی
منتقد
پخش مستند «آقا مرتضی» در آستانه بیست و هشتمین سالگرد شهید آوینی از شبکه سه سیما با جنجال همراه شد. در این مستند فرازهایی از زندگی شهید آوینی در پیش از انقلاب به قصد روایت سیر تحول فکری و شخصیتی او به تصویر کشیده شد که تاکنون از تلویزیون پخش نشده بود. اما آنچه موجب دلخوری و اعتراض خانواده شهید آوینی شد که با نامه‌ها و متن‌های انتقادی حسین معززی‌نیا داماد و مریم امینی همسر شهید آوینی همراه شد عدم کسب رضایت برای مستندی درباره زندگی خصوصی آن شهید، همچنین استفاده بی اجازه از راش‌هایی که در این مستند صورت گرفت و شاید مهم‌تر از همه روایت و قرائت‌های متضاد یا متفاوت از شخصیت سید مرتضی آوینی که مسبوق به سابقه است. در واقع جدال بر سر آوینی و روایت‌های متفاوت و متناقض از راوی روایت تقریباً یک سال پیش از شهادت او شروع شد و بعد از شهادتش بویژه در یک دهه اخیر شدت بیشتری گرفت و به مناقشات جنجالی درباره او دامن زد که پخش مستند «آقا مرتضی» نمونه آخر آن است که در حال تبدیل شدن به یک دعوای قضایی است.
همان طور که اشاره شد ریشه این تشتت آرا و مناقشه بر سر تعریف و تصویر شهید آوینی به اواخر دوران حیات او برمی گردد. از زمانی که درباره سینمای هیچکاک نوشت و از آن تعریف کرد. وقتی آوینی مقاله «عالم هیچکاک» را نوشت برخی از همان‌ها که امروز مدافع متعصب آوینی شدند تعجب کردند که چرا آوینی که نویسنده‌ای انقلابی و صریح بوده است یکباره در کنار آن همه یادداشت و مصاحبه جسورانه درباره سینمای ایران و بررسی بدون تعارف آن با انقلاب اسلامی، یکباره به سراغ کارگردانی مانند «هیچکاک» رفته است که جزو کارگردان‌های بدنه و مخاطب پسند‌ هالیوود است؟ بسیاری از مخالفان و منتقدان آوینی این انتخاب را هنوز به معنای برگشت وی از مواضع صریح انقلابی و به تعبیری متعادل شدن و میانه‌رو شدن او می‌دانند. بعدها این مقاله آوینی زمینه‌ساز کتابی به نام «هیچکاک همیشه استاد» توسط مسعود فراستی شد. واقعیت این است که ما همواره شخصیت‌های محبوب یا اسطوره‌ای در حوزه‌های مختلف را به نفع تصورات و خواسته‌های خودمان مصادره و بازتعریف می‌کنیم که همین زمینه تحریف از آنها را فراهم می‌کند. یا پشت یک شخصیت محبوب و موجه پنهان می‌شویم تا منافع و مصالح فردی و گروهی خود را پی بگیریم. در این میان قربانی اصلی همان شخصیتی است که زیر علمش سینه می‌زنیم و به درستی او را نمی‌شناسیم. درباره شهید آوینی تغییر و تحولات ایدئولوژیک و فکری و اعتقادیش هم مزید بر علت شده تا سیر تحول او از کامران بودن به مرتضی شدن و در واقع از روشنفکری تا هنرمند انقلابی به کشمکش‌های کلامی و قلمی و تصویری منجر شود. واقعیت این است که در این قصه باید طرف خانواده شهید آوینی ایستاد که طبیعتاً دیدگاه و نظرشان از او عقلی و منطقی به حقیقت نزدیک‌تر است. ضمن اینکه وقتی رضایت خانواده او در پخش این مستند تأمین نشده فارغ از اینکه محتوای آن چه بود زیر سؤال است؟ به عبارت دیگر اگر مسأله فنی و ساختاری و حقوقی را هم کنار بگذاریم از حیث اخلاقی، پخش مستندی که با نارضایتی شدید خانواده شهید آوینی همراه است، نه روایت حقیقت که مخدوش کردن آن است.