نوشیدن «قهوه تلخ» در شب هزارویکم

کهبد تاراج
کارگردان تئاتر
در اوایل دهه هشتاد بهرام بیضایی تصمیم گرفت نمایشنامه «شب هزار و یکم» را در تئاتر شهر روی صحنه ببرد. آن روزها گیشه ساعت چهار عصر باز می‌شد و تماشاگران برای این نمایش از صبح در محوطه تئاتر شهر صف می‌کشیدند تا بتوانند بلیت نمایش بیضایی را در سالن چهارسو خریداری کنند. من سه بار این نمایش را دیدم و بلیت هزار تومانی آن را با ساعت‌ها ایستادن در صف خریدم. لذت دیدن آن نمایش با بازی‌های به یاد ماندنی اکبر زنجانپور، حمید فرخ‌نژاد، شبنم طلوعی، ستاره اسکندری، پانته‌آ بهرام، شبنم فرشادجو، علی عمرانی، مژده شمسایی و... با موسیقی محمدرضا درویشی هنوز بعد از گذشت سال‌ها با من مانده است. البته حتماً علاقه‌مندان بیضایی و آثارش می‌دانند که «شب هزارویکم» به کتاب هم درآمد و در واقع مجموعه‌ای است شامل سه نمایشنامه تک‌پرده‌ای هم‌نامِ پی‌درپی، یا سه پرده از یک نمایشِ بلند. به گفته خود آقای بیضایی در نمایش نخستین شب هزارویکم نمونه پیشین و گم شده افسانه ضحاک (اژدهاک)، بازسازی شده؛ داستان گفته نشده شاه ضحاک و همسرانش شهرناز و ارنواز؛ که به‌عقیده این کارگردان بزرگ ایرانی سرچشمه اصلی داستان پایه‌ای و بنیادین کتاب نابود شده هزار افسان است. نمایش دوم هم داستان گفته نشده مترجم گمنامی است که هزارافسان را از پارسی به عربی برگرداند و نام آن را «الف لیله و لیله» گذاشت. کتابی که قرن‌ها بعد در بازگرداندن دوباره به پارسی نام هزارویک شب گرفت. و نمایش سوم هم به گفته آقای بیضایی حتماً چند دهه پس از تاریخ چاپ بازگردان هزارویک شب به فارسی –۱۲۸۰ ه‍. ق- می‌گذرد و به روزگار ما نزدیک‌تر است و داستان گفته نشده سرانجام زنی است که هزارویک شب خواند. همان‌طور که ذکر خیری از آن ابتدای این نوشتار آمد، بیضایی سه نمایش شب هزارویکم را اولین‌بار از ۲۶ شهریور تا ۱۷ آبان سال ۱۳۸۲ هر شب هر سه نمایش پی‌درپی مانند سه پرده از یک نمایش در تالار چهارسوی تئاتر شهر در تهران را روی صحنه برد. سال بعد از این نمایش
نمایش «قهوه تلخ» در سالن سایه اجرا شد و من در یکی از روزهای پاییزی این قهوه تلخ را تماشا کردم و این نمایش هم هنوز در گوش و چشم من صدا می‌کند. سال ۸۷ زمانی که دانشجو بودم در استان یزد «قهوه تلخ» را به صحنه بردم و در جشنواره استانی هم شرکت کردم. این دو نمایش در اوایل دهه هشتاد چنان تأثیری روی من گذاشت که تا به امروز هم به این نمایش‌ها فکر می‌کنم.