نوروز: تکاندن، زدودن، ستودن

حمیدرضا شعیری/استاد دانشگاه تربیت مدرس
او یک هفته در میان در این صفحه، از منظر نشانه-معناشناختی، مسائل فرهنگی را بررسی می‌کند.
 این بار نوشته‌ او در حال و هوای نوروزی ماه اسفند است و به بیان معنای آداب نوروزی همچون خانه‌تکانی می‌پردازد.

نشانه‌شناسان و زبان‌شناسان ماه اسفند را نمود پایانی زمان می‌دانند. نمود، وجهی از زبان است که اجازه می‌دهد تا با آن زمان هر کنشی را مورد تحلیل قرار دهیم  یا بهتر بشناسیم. نمود پایانی دلالت بر پایان یک کنش و مهیاشدن برای ورود به نمود بعدی دارد. هر نمودی که پایانی باشد، راه به سوی نمودی آغازین دارد. چرخه نمودی چرخه‌ای بی‌پایان است و مانند چرخش فصل‌ها درون زبان عمل می‌کند. به همین دلیل اسفند نمود پایانی در چرخ زمانی است و نگرشی را ایجاد می‌کند که چندین فضای نشانه‌معنایی را به سوی دگردیسی هدایت می‌کند: از نظر زمانی اسفند، ماه پایانی سال است و باید کنشگران اجتماعی نیز کارهای مانده بر زمین را به اتمام برسانند؛ به همین دلیل تلاشی چندبرابر نسبت به دیگر ماه‌های سال را مشاهده می‌کنیم که این دلالت بر سرعت حرکت و تغییر ریتم و آهنگ حرکت انسان‌ها دارد. نشانه‌شناسان این تغییر آهنگ حرکت درون هستی را نشانه سرشار شدن انسان از حضور هستی و افزایش ظرفیت وجودی کنشگران می‌دانند. این تغییر ریتم زندگی با سرعت جابه جایی در مکان، تراکم فعالیت، افزایش حجم ارتباط، افزایش تاب‌آوری کنشگران در محیط کار و در ارتباط اجتماعی با دیگران معنا می‌گیرد. پس، عامل نشانه‌ای مهم برای اسفند، تکاپوی کنشگران و افزایش سرعت و قدرت جابه جایی آنهاست. به همین دلیل است که در ماه اسفند تذکر و هشدار بیشتری نسبت به مسأله کرونا لازم است، چون ریتم زندگی در این ماه با تغییر زیادی مواجه می‌شود. از نظر فرهنگی، اسفند ماهی است که باید در آن خود را از پلشتی‌ها دور کرد و به همین دلیل طراوت و تازگی بخشیدن به هر چیزی در آداب ایرانی نهفته است؛ استقبال از  نو کردن، افزودن یک نشانه حتی کوچک به نشانه‌های قبلی، بازسازی و بازآفرینی، ترمیم، جابه جایی و به‌کارگیری چیزهایی که شاید به کنار گذاشته یا فراموش شده‌اند، از نشانه‌های مهم این فضای فرهنگی است. از نظر مکانی، باید محیط پیرامون را آراسته کرد و از هر نوع آلودگی زدود یا اینکه باید حداقل عناصر روی هم قرار گرفته در فضا را تکاند تا از نظر باور اسطوره‌ای هر نوع آلودگی و پژمردگی از آنها زدوده شود؛ در این راستا، حداقل یک نشانه نو به مکان افزوده می‌شود؛ دیواری رنگ می‌شود، پرده‌ای عوض می‌شود، قابی روی دیوار قرار می‌گیرد  یا فضایی بازسازی می‌شود. از نظر آداب و رفتار اجتماعی نیز در ماه اسفند کنشگران آماده می‌شوند تا هر نوع گره رفتاری را از خود باز کنند و به سمت گشایش و آشتی با دیگری و جهان حرکت کنند. یعنی هر نوع نفرت یا کینه‌ای اگر در دل مانده باشد در این ماه تلاش می‌شود تا به آن پایان داده شود و آمادگی برای ورود به دوره جدیدی از ارتباط با دیگران به دست می‌آید. از دیدگاه هم‌آیی با طبیعت و تعامل جغرافیایی، با عنصر زمین و خاک و هوا وارد ارتباط می‌شویم تا جانی دوباره به جغرافیای محیطی و پیرامونی خود ببخشیم. بنابر این از هر امکانی استفاده می‌کنیم تا بعضی از اشیا یا اسباب و لوازم را در هوای آزاد قرار دهیم. از خاک و زمین و آب برای درختکاری یا گیاه‌کاری و باغبانی استفاده می‌کنیم. حتی در یک آپارتمان هم این کار با اضافه کردن گلدان‌هایی کوچک انجام می‌شود. براین اساس، اسفند ماه ورود به دیالوگ انسان با طبیعت و همراه شدن با آهنگ طبیعت است که این به معنای صدا زدن گیاهان و بیدار کردن آنها از خواب زمستانی و آماده کردن‌شان برای قرار گرفتن در تعامل با انسان است. حتی پرندگان و حیوانات نیز با انسان در مسیر تولد مجدد طبیعت، هم‌آواز می‌شوند که این امر با تغییر آهنگ و موسیقی حضورشان در طبیعت درک می‌شود. از نظر اگزیستانسیالیستی و وجودی، انسان نیز باید خود را سبک کند. یعنی زنگار و زنجیرها و قید و بندهای مادی را از وجود خود پاک ‌کند. پس سبک‌شدن که در زبان، معنایی هر چند عامیانه دارد در این ماه در مسیر تحقق قرار می‌گیرد. رهایی از هر نوع دین و بدهی مالی، رهایی از افکار پلشت و زنگار گرفته، ترک رفتارهای چرکین و کینه‌آمیز، رهایی از گرفتاری‌های مادی همه راهی برای سبکی انسانی هستند که در این ماه عملی می‌شود تا با ورود به نوروز، انسانی سبک و رها بدون چرک و پلشتی مادی یا معنوی باشیم. از دیدگاه باورهای اسطوره‌ای، بازگشت به تخیل و آرمان‌های دور تجدیدپذیر می‌شوند. بسیاری از باورهای کهن زنده می‌شوند و به آنها جانی دوباره می‌بخشیم. آشتی با اسطوره در این ماه میسر می‌شود. سفره هفت‌سین، استفاده از رنگ‌ها و نمادهای ملی و فرهنگی، استفاده از موسیقی آیینی، بازتولید نشانه‌های باستانی، برگزاری جشن‌های ملی و روستایی یا عشایری  یا مسابقات باستانی از این جمله هستند. در اسفند طعم‌هایی از گذشته دور با تهیه خوراکی‌ها و شیرینی‌هایی خانگی زنده می‌شوند و به دلایل زیادی نقش مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌ها افزایش می‌یابد. بالاخره چهارشنبه‌سوری حکایت از همراهی با عنصر آتش برای پاک کردن وجود خود از همه آلودگی‌ها و رنج‌ها دارد. در مجموع اسفند ماه پایان تیرگی و ورود به روشنایی با آب و آتش، ماه ورود به رنسانس و آفرینش با هم آیی با خاک و آب، ماه زدودن اندوه و آلودگی با موسیقی هوا و باد و آسمان است. عمو نوروز نماد همین غبار ریختن از وجود است. پس، ستایش دوباره زمین، آسمان و نور با اسفند آغاز می‌شود.
اما فراموش نکنیم که اسفند امسال مانند اسفند سال گذشته یک استثنا دارد و آن هم کروناست. مراقب ریتم حرکت خود در مکان، کنش‌های خود در محیط، ارتباط خود با عالم انسانی و عالم هستی و همه هیجانات خود باشیم تا ورودی بسیار امیدوارانه به فروردین و نوروز را از نو تجربه کنیم.