با کلام نمی‌توان موسیقی را تطهیر کرد

ندا سیجانی
خبرنگار
با نگاه به آثار موسیقی و آنچه که با عنوان موسیقی آیینی و مذهبی تولید می‌شود ساخت این نوع آثار تنها به روزهای خاص تقویم خلاصه شده و آهنگسازان یا خواننده‌ها یا حتی سفارش دهندگان کارهای دینی، نگاه کارشناسی به این موضوع نداشته و تنها از روی علاقه و ارادت به تولید این آثار می‌پردازند بدون آنکه تحقیق و پژوهشی صورت بگیرد. ایرج نعیمایی پژوهشگر موسیقی در گفت‌و‌گو با «ایران» درباره شاخصه تولید آثارموسیقی آیینی و مذهبی گفت:«شخصیت‌های دینی و مذهبی با باور مطلق مردم در ارتباطند و برهمین اساس از قداست خاصی برخوردار هستند، بنابراین وقتی صحبت از مقدسات است یا نامی از ائمه و شخصیت‌های دینی مطرح می‌شود، بالطبع اگر قراراست موسیقی در رابطه با این شخصیت‌های مهم دینی تولید شود، باید از تناسب خاصی برخوردار باشد. به ‌گفته این پژوهشگر:«برخی از ملودی‌ها تأثیر غنایی بسیاری دارند و به اصطلاح اهالی موسیقی به درستی در کنارهم قرارگرفتن نت‌ها معنای خاص و تأثیرگذاری ایجاد می‌کند. در واقع موسیقی آنقدر قدرت و توانایی دارد که بتواند شخصی را گریان یا شاداب کند یا به حرکت یا رخوت وادارد و این قدرت بیش از هنرهای دیگر اثرگذار است؛ به‌طور مثال در هنری چون تجسمی باید با تصویر ارتباط برقرار کرد یعنی به اجسام نگاه شود تا با علائم آن آشنا شویم اما در ارتباط با موسیقی این اختیار وجود ندارد و برهمین اساس اگر کسی بخواهد در این حوزه موسیقی بسازد باید نکات مهم و حساسی را مورد توجه قرار بدهد. او در ادامه افزود: «جای تأسف است که باید بگویم در تاریخ معاصر ما بسیاری بر این نظرند اگر کلام بار مقدس داشته باشد در ساخت یک اثرهنری مانند موسیقی و بیان قداست آن مفهوم، کافی است چرا که خود موسیقی بدون کلام است و کلام مکمل آن خواهد بود. در گذشته موسیقی‌هایی که در حوزه باورهای دینی تولید می‌شد مانند ذکر یا نیایش یا موسیقی‌هایی که جنبه مناسبتی داشت و برای تولد ائمه یا اعیاد و مناسبت‌های دینی ساخته شده بر دو قسم بوده‌اند، یک بخش آن محمل شان کلام و ادب است و بخشی دیگر صرفاً موسیقی است، یعنی بدون آنکه کلامی در آن وجود داشته باشد، تأثیرگذار خواهد بود.به‌عنوان مثال در ساخت موسیقی برای جنگ، کلام چندان تأثیرگذار نبود و با سازهایی چون سرنا و دهل موسیقی می‌نواختند تا لشگریان با آن صدا آشنا و آماده حمله شوند.» این پژوهشگرمی گوید: «اخیراً بسیاری از دوستان یک سری کلام مقدس روی موسیقی قرار داده‌اند که اگر روی همان موسیقی، کلام دیگری قرار بگیرد معنای متفاوتی پیدا می‌کند، در واقع این دوستان بر این نظرند با کلام می‌توان موسیقی را تطهیر یا تناسب ایجاد کنند اما همانطور که اشاره شد شخصیت‌های دینی ما قداست خاصی دارند و اگر نتوانیم با فرم و ملودی مناسب این بار معنایی را بیان کنیم، قطعاً لحن متفاوتی ارائه خواهد شد.»
او اظهار کرد: «موسیقی دینی و آیینی انواع گوناگونی دارد مانند موسیقی ای که در اعیاد و عروسی‌ها شنیده می‌شود یا موسیقی‌هایی که در مراسم عزاداری و سوگواری‌ها مورد استفاده است یا موسیقی جنگ، کار و....که هر کدام با زبان و کلام خاص خود بیان می‌شوند. در واقع موسیقی زبان و بیان است اما همه مردم به ‌لحاظ سمعی با این بیان آشنا نیستند و قطعاً کسانی که بیشتر با موسیقی سروکار دارند بهتر می‌توانند معنای ملودیک و آواها را متوجه شوند.» ایرج نعیمایی درباره علت ماندگار نشدن موسیقی‌های دینی و آیینی گفت: «اگر بر این فرض باشیم برای موسیقی که موضوع آن جشن و پایکوبی است کلمه مقدس استفاده شود، نام و محتوای آن را نمی‌توان موسیقی آیینی و مذهبی عنوان نهاد، مبحثی که به غلط شاهد آن هستیم و به‌ همین سبب است که در سال‌های اخیر آثاری که با عنوان موسیقی دینی معرفی می‌شوند و برای مقدسات ساخته شده کم ارزش و زودگذر هستند و در اذهان مردم باقی نمی‌ماند و دل به آن سپرده نمی‌شود و تاریخ مصرف خواهد داشت و بالعکس خواهید دید موسیقی‌هایی که در زمینه دینی و مذهبی تولید شده و از قدیم باقی مانده همچنان شنیدنی است و به‌دلیل رعایت قواعد درست موسیقایی در ذهن مردم باقی مانده است.»
او در ادامه تأکید کرد: «تناسب فرم، محتوا، بیان و زبان علت ماندگار نشدن این آثار بوده چرا که ملودی‌هایی که برای آن کلام مقدس درنظر گرفته شده یک ترکیب و وصله نامیمون است که به‌نظر من برای شنونده لذت‌بخش نخواهد بود و بار دیگر می‌گویم اگر موسیقی تناسب زیبا و کاملی داشته باشد در ذهن باقی خواهد ماند. مانند موسیقی ساده و روان فیلم امام علی(ع) ساخته آقای فرهاد فخرالدینی که تناسب به زیبایی در آن رعایت شده و لذت بخش بوده و به حافظه مردم هم سپرده شده است و با شنیدن این موسیقی موضوع فیلم هم تداعی می‌شود. اما در مقابل موسیقی‌های دیگری هم هست که حتی یک بار شنیدن آن عذاب‌آور است و علت اصلی آن علاوه بر مشکلات فنی و آهنگسازی، مبحث محتوایی هم می‌تواند باشد و این موضوع یکی از مباحث عمده‌ای است که در این دو- سه دهه اخیر درباره موسیقی آیینی به آن پرداخته می‌شود و این ضعف‌ها همچنان دیده می‌شود و تناسب فرم و محتوا در آن رعایت نمی‌شود. این درحالی است که در ملودی‌های گذشته بویژه آثاری که در زمینه مناسبت‌های دینی ساخته شده مانند موسیقی‌های مقامی و نواحی این نکات به درستی لحاظ شده است و دراین موسیقی‌ها تناسب به ‌لحاظ محتوا و نسبت ملودیک با محتوا بشدت وجود دارد و اگر شعر مناسب هم بر آن افزوده شود کامل‌تر خواهد بود اما برخی از دوستان بر این نظرند با افزودن شعر روی محتوای بی‌تناسب می‌توان آن را موسیقی مذهبی عنوان نهاد و باز هم تأکید می‌کنم کلام موسیقی را تطهیر نمی‌کند و تناسب ایجاد نمی‌شود چرا که در خود موسیقی حرف‌های بسیاری نهفته است و نمی‌توان آن را نادیده گرفت.» او در پاسخ به این سؤال که بررسی و کارشناسی این موسیقی‌ها بر عهده چه کسی است، گفت: «در ابتدا باید بگویم تولید این آثار باید از روی علاقه و عشق انجام بگیرد و دیگر اینکه کسانی که متولی و کارفرمای این موضوعات هستند باید تخصص پرداختن به این نوع موسیقی‌ها را داشته باشد اما متأسفانه کارشناسان ما که در مصادر این نوع کارها قرار گرفته‌اند و مسئولیت تمییز، تشخیص و ممیزی این آثار را برعهده دارند، عموماً افرادی کم توان یا ناتوان هستند و شناخت فنی از این موسیقی‌ها ندارند تا بدانند کارکرد این موسیقی چه چیزی است و چه تأثیراتی دارد! و این تقصیر عموماً برعهده  کسانی است که ناظر بر این جریانات هستند یا به نوعی سفارش دهنده اند. به‌عنوان مثال من نوعی از یک شعر مقدس از شعرای معاصر انتخاب می‌کنم و هزینه آن را هم می‌پردازم و این کار را به فردی که صرفاً شهرت دارد سفارش می‌دهم اما آن فرد هیچ نسبتی با فرم و محتوای این نوع کارها ندارد.این موضوع نکته مهمی است که حتماً باید به آن توجه شود.» ایرج نعیمایی در پایان درباره کم تولید شدن آثار دینی و مذهبی بیان داشت: «هنرمند ضمیر ناخودآگاه خود را یعنی آنچه که به خیال و ذهن او خطور کرده است ، بیان می‌کند بنابراین کسانی باید در این حوزه فعالیت ‌کنند که معرفت شان در حوزه موسیقی دینی، عرفان و اعتقادات کم و بیانشان ناقص نباشد پس کسانی که به یک مرحله‌ای از درک رسیده باشند اگرچه برای باور‌های دینی اثری نساخته‌اند اما کارشان کارکرد دینی دارد مانند «نینوا» اثر حسین علیزاده که محتوای موسیقی برگرفته از یک خیال زیبا است و این خیال زیبا با تفکر و باور گره خورده است می توانند موفق باشند. و این نکته بیانگر این موضوع است که اگر کار به درستی و از روی اصول انجام بگیرد لازم نیست که حتی عنوان دینی داشته باشد چرا که خود به خود با این باور‌ها گره می‌خورد و معنا پیدا می‌کند.»‌