نگاهی به کتاب«ادبیات داستانی» و نقش جمال میرصادقی در آموزش نویسندگی در ایران
جای پای محکم در آموزش ادبیات داستانی
علیالله سلیمی
نویسنده و منتقد ادبی
شناخت عناصر داستان و یادگیری اصول نویسندگی این روزها به یکی از دغدغههای اصلی نویسندگان جوان و علاقهمندان به اصول نویسندگی تبدیلشده و آنها اغلب بهدنبال کتابهای آموزشی با پشتوانههای علمی معتبر هستند تا با مطالعه این آثار که بهنوعی کتابهای درسی در زمینه نویسندگی بویژه داستاننویسی محسوب میشوند، به دانش و معلومات خود در حوزه نویسندگی داستان بیفزایند. بیگمان در این بخش، یکی از راهها به مجموعه آثار آموزش داستاننویسی جمال میرصادقی، نویسنده و مدرس ادبیات داستانی ختم میشود که کتابهای آموزشی متعددی در زمینه داستاننویسی تألیف و منتشر کرده است. جمال میرصادقی که خود از پیشکسوتان عرصه داستاننویسی در ایران است، در کنار مجموعه آثار متعددی که در بخشهای داستان کوتاه و رمان نوشته، تقریباً به همان میزان کتابهای آموزشی در زمینه نویسندگی و خاصه داستاننویسی تألیف و منتشر کرده است. در یک نگاه گذرا به کارنامه فعالیتهای ادبی این نویسنده، حدود 30 کتاب تألیفی منتشره در بخش داستان کوتاه و رمان به چشم میخورد و تقریباً به همان میزان، حدود 25 کتاب پژوهشی در زمینههای تئوری داستان و آموزش علوم داستاننویسی در کارنامه کتابهای تألیفی او دیده میشود. بنابراین جمال میرصادقی از معدود نویسندگان ایرانی است که بیشترین تعداد و عناوین کتابهای آموزشی در زمینه اصول داستاننویسی را در ایران نوشته و منتشر کرده است. اغلب کتابهای او در این زمینه بهعنوان کتب درسی برای علاقهمندان به داستاننویسی مورداستفاده قرار میگیرد اما شاخصترین و قدیمیترین آنها که حدود چهار دهه از تألیف و انتشار نسخه اولیه آن میگذرد، کتاب معروف «ادبیات داستانی» است که بسیاری از کارشناسان ادبی و اهالی داستان در ایران و حتی فارسیزبانان در خارج از کشور این اثر تئوریک معتبر در حوزه داستان را بهعنوان یک نمونه موفق در زمینه آموزش اصول داستاننویسی به علاقهمندان این حوزه ادبی معرفی و سفارش میکنند. کتاب «ادبیات داستانی» جمال میرصادقی اولین بار با عنوان «قصه، داستان کوتاه، رمان» منتشر شد. میرصادقی درباره انگیزههای تألیف این کتاب آموزشی در حوزه داستاننویسی گفته است: نوشتن این کتاب را مرهون دوست شاعر و فاضلم دکتر شفیعی کدکنی هستم که از من خواست حاصل تجربیاتم را در کلاس درس داستاننویسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران را در اختیار دانشجویان بگذارم. اساس این کتاب بر پنج بخش گذاشتهشده است؛ «قصه و قصههای عامیانه»، «داستان و داستان کوتاه»، «رمان»، «پیشکسوتهای داستان کوتاه: گوگول، پو، موپاسان، چخوف» و همچنین «نگاهی به داستاننویسی معاصر ایران». این کتاب برای آشنایی با اصول و فنون هنر داستاننویسی و خلق ادبیات داستانی غنی کمک میکند. در معرفی اجمالی این کتاب آمده است: انقلاب مشروطیت در تمام ارکان اجتماع حرکتی پدید آورد که زمینهساز تحولاتی گوناگون شد. ادبیات داستانی تشخصی دیگرگونه یافت که هم ازنظر ساختار و هم ازبابت معنا از ادبیات داستانی گذشته متمایز بود. نبود معیار و سنجشی درست برای خلق رمان به معنای مرسوم و شناختهشده آن، نویسندگان را به سهلانگاری واداشت و حرفهای نبودن کار نویسندگان از غنای ادبیات کم میکرد. بتدریج باگذشت زمان، شناخت اصول و فنون داستاننویسی نوین برای هر نویسنده ایرانی ضرورت یافت و آگاهی آنهم خوانندگان و جویندگان را یاری داد تا قدرت شناخت و تمییز خود را تقویت کنند و با چشم بازتر و دید انتقادیتر به این نوع بنگرند، زیرا که خواننده آگاهتر و داناتر بر آثار راستین و معتبرتر صحه میگذارد و آثار معتبرتر فرهنگ و شناخت ذهنی خوانندگان را رشد بیشتری میدهد و درنهایت، موجب تعالی و تکامل این هنر میشود. هدف این کتاب آشنایی بیشتر خوانندگان با شیوههای داستاننویسی است. همچنین در خصوص موقعیت زمانی تألیف و انتشار کتاب ادبیات داستانی میرصادقی میتوان گفت رویآوری به ادبیات جدید، بهتقریب از اوایل مشروطیت، در ایران آغازشده است، با کتابهایی نظیر سیاحتنامه ابراهیم بیگ زینالعابدین مراغهای و مسالک المحسنین میرزا عبدالرحیم طالبوف که درواقع داستان بهصورت معمول و شناختهشده امروز نبود بلکه داستان- مقاله یا مقالهای رمان گونه بود که بهقصد انتقاد از اوضاع اداری و اجتماعی روزگار نوشتهشده بود. بنابراین ادبیات داستانی به معنای امروزی آن، در ابتدا تعریف مشخصی نداشت که بر پایه اصول علمی و دانشگاهی بنا شده باشد. از سوی دیگر، چنین رویکردی در آن زمان چندان رایج و منابع آن در دسترس نبود. برای همین، خلق آثار جدید در قالبهای مختلف داستانی نیازمند منابع تئوریک و آکادمیک معتبر بود که بر پایه اصول صحیح بنا شده باشد. جمال میرصادقی در چنین شرایطی دست به نگارش کتاب آموزشی ادبیات داستانی زده و در آن، انواع قالبهای داستانی از «قصه» و «رمانس»گرفته تا «داستان کوتاه» را به جزئیات شرح داده و در هر یک از قالبهای یادشده نمونههای شاخص و موفق را معرفی کرده است. البته در این کتاب، میرصادقی بیش از سایر قالبها به «داستان کوتاه» پرداخته و آن را بهعنوان یکی از قالبهای رایج و پرمخاطب در دنیای امروز معرفی کرده است. این رویکرد شاید بیشتر به آن جهت است که هنرجویان داستاننویسی برای ورود به دنیای نویسندگی بویژه در بخش داستاننویسی بیش از هر قالب ادبی دیگری ابتدا در بخش داستان کوتاه طبعآزمایی میکنند و یکی از مشقهای داستاننویسی در کلاسهای نویسندگی معمولاً همین قالب داستان کوتاه است. میرصادقی نمونههای موفقی از این قالب ادبی در کتاب خود معرفی کرده که هر یک از آنها بهنوبه خود از آثار ماندگار در بخش داستان کوتاه و درمجموع ادبیات داستانی هستند. الگوپذیری هنرجویان از نمونههای ارائهشده در این کتاب هم در آثار تولیدی این افراد در آثاری که بعدها در بخش داستان کوتاه خلق کردهاند بخوبی مشهود است. در بین نویسندگانی که برخاسته از کلاسهای آموزش داستاننویسی جمال میر صادقی هستند هم این رویکرد بهنوعی دیده میشود. اغلب نویسندگان امروزی که زمانی شاگردان جمال میرصادقی بودهاند در نوشتن داستان کوتاه خبره هستند و جزو موفقترین نویسندگان قالب ادبی داستان کوتاه در ایران محسوب میشوند. بنابراین تأثیر کتاب ادبیات داستانی جمال میرصادقی در تقویت برخی قالبهای داستانی ازجمله داستان کوتاه را نمیتوان نادیده گرفت و این از دستاوردهای این کتاب در جریان داستاننویسی امروز ایران است.
ارسال دیدگاه
- ضمن تشکر از بیان دیدگاه خود به اطلاع شما رسانده می شود که دیدگاه شما پس از تایید نویسنده این مطلب منتشر خواهد شد.
- دیدگاه ها ویرایش نمی شوند.
- از ایمیل شما فقط جهت تشخیص هویت استفاده خواهد شد.
- دیدگاه های تبلیغاتی ، اسپم و مغایر عرف تایید نمی شوند.
ویژه نامه