مختصات بودجه کارا

علی دینی ترکمانی
اقتصادادان
بودجه برنامه کوتاه‌مدت یک‌ساله است. شاقول یا ترازی برای ارزیابی میزان نیل اهداف کلان در هرجامعه‌ای است. اهدافی چون کنترل کسری بودجه، انباشت سرمایه و توزیع عادلانه منابع و امکانات. بودجه هم کارکرد تخصیصی دارد و هم کارکرد توزیعی. بنابراین، انتظار می‌رود که بودجه در خدمت تخصیص منابع به اموری باشد که بیشترین بازدهی اجتماعی را داشته باشند. همین‌طور انتظار می‌رود که بودجه موجب کاهش شکاف‌های منطقه‌ای و توزیع عادلانه‌تر امکانات بشود.
با این اوصاف، بودجه سال ۱۴۰۰ تا چه حد به این الزامات نزدیک خواهد بود؟ پاسخ بر مبنای تجربه زیست شده مشخص است. هرسال هدف‌گذاری‌هایی برای کاهش کسری بودجه صورت می‌گیرد ولی عملاً کسری افزایش می‌یابد. چون منابع درآمدی محقق نمی‌شوند و مصارف بیشتر از حد برآورد شده محقق می‌شوند. تخصیص منابع به انباشت سرمایه یا هزینه‌های تملک سرمایه رفته رفته ته کشیده و در برخی از سال‌ها مانند سال گذشته و جاری آن‌قدر نبوده که حتی جبران استهلاک سرمایه‌ بشود. یعنی سرمایه‌گذاری خالص منفی شده است. داستان سهم‌بری مناطق محروم از بودجه هم مشخص است. شکاف میان تهران و چند کلان‌شهر بزرگ با سهم بیشتر از بودجه و مناطق محروم سال به سال افزایش یافته است. بعید است با آمدن بایدن امکان سریعی برای رفع تحریم‌ها و افزایش صادرات نفت و پوشش هزینه‌ها از این محل وجود داشته باشد. به این اعتبار، درآمدها در سال آینده انتظار نمی‌رود وضع چندان متفاوتی با سال‌جاری پیدا کند. حتی اگر اقتصاد جهان و ایران از گردنه‌ کرونا عبور کند و رشد اقتصادی مثبت بشود، پایه تولید و درآمدهای مالیاتی مرتبط با آن نمی‌تواند آنقدر افزایش یابد که مصارف افزایش یافته را پوشش دهد. داستان بودجه در اقتصاد ایران تقریباً فرم واحدی پیدا کرده است. تأمین درآمدهایی برای مصارف مشخص که در چارچوب اصل «وابستگی به مسیر گذشته» خود را بازتولید می‌کنند بدون اینکه کارکرد تخصیصی و توزیعی مثبت داشته باشند. نهادها و دستگاه‌های زیادی از بودجه سهم می‌برند که نقشی در انباشت سرمایه ندارند و بازدهی اجتماعی فعالیت‌شان صفر یا حتی ممکن است منفی باشد. مادامی که پاشنه در بودجه‌ریزی چنین باشد، نمی‌توان انتظاری از یک بودجه متعادل و توسعه‌گرا داشت. کسری بودجه افزایش خواهد یافت و شکاف‌های منطقه‌ای بیشتر خواهد شد. ریشه‌های مشکلات بودجه، ساختاری و مرتبط با ساخت قدرت تو در تو شکل گرفته است. یعنی بودجه، برخلاف تصور رایج، یک امر فنی نیست که با رعایت ملاحظات آن، از پس مشکلات برآمد. بودجه، امری سیاسی است. مرتبط با ساخت قدرت است. مادامی که این ساخت ویژگی‌های ماهوی خود را حفظ کند، بودجه نمی‌تواند در کارکردهای تخصیصی و توزیعی خود خوب عمل کند.