آیا یارانه برای استارتاپ ها مفید است

محمدرضا قدوسی
مشاور کسب و کارهای مجازی
ستاد اقتصاد دیجیتال که یکی از زیرمجموعه‌های معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری است اخیراً اقدام به ایجاد سامانه «راه نوآوری» (سایت اینووی) به نشانی innoway.ir کرده است و یکی از علل راه‌اندازی این سایت را حمایت از استارتاپ‌های نیازمند خدمات معرفی و اعلام کرده که «بر اساس مرحله رشد، خدماتی متناسب با آن مرحله به خدمت گیرنده اختصاص داده می‌شود. در صورتی که خدمت گیرنده‌ای مشمول رایانه نشود، می‌تواند با تخفیفی که خدمت دهنده لحاظ کرده، بدون دریافت یارانه، خدمت خود را دریافت کند.» این سامانه در حال حاضر خدماتی نظیر سرور، طراحی سایت، بازاریابی دیجیتال، مشاوره و... را پیشنهاد می‌دهد.
گرچه که ایجاد ارتباط بین بازیگران مختلف اکوسیستم نوآوری، هدف اصلی از طراحی چنین سامانه‌ای بوده و نیت خیرانه در این سیستم، نیازمند تشویق است اما رویکردی که برای چنین مقصود والایی مدنظر قرار گرفته، نمی‌تواند راهگشا باشد. برای اینکه به‌صورت دقیق ماهیت را مورد سؤال قرار دهیم باید به دو سؤال زیر پاسخ دهیم:
 (1) آیا ایجاد نظام کوپنی (یارانه ای) برای استارتاپ‌ها می‌تواند مفید باشد؟
 (2)رویکرد صحیح نهادهای متولی حکمرانی نوآوری باید به‌چه سمت و سویی باشد؟
در پاسخ به سؤال اول باید گفت که این امر صحیح نیست. متأسفانه نگاه نادرست به موضوع می‌تواند چنین رویکردی را به بار آورد. اگر استارتاپ را به جای مجموعه‌ای انسانی همانند یک ماشین ببینیم، به این امر فکر می‌کنیم که یک ماشین، تعدادی ورودی را گرفته، بعد از اجرای فرآیندهایی که برای آن ساخته شده است، آن را به خروجی‌هایی تبدیل می‌سازد؛ پس برای بهسازی این معادله، لازم است که ورودی‌های خوب و در عین حال ارزان واردفرآیندهای بسیار کارا شده و در نهایت خروجی به بیرون عرضه شود. پس متولی امر یعنی حاکم نوآوری، رأساً اقدام به تزریق نگاه یارانه‌ای (کوپنی) و برای حداکثر‌سازی کارایی اقدام به کاهش هزینه تمام شده منابع (ورودی ها) کرده و از سوی دیگر هم سعی می‌کند تا خروجی‌ها را بشدت ارزان به دست مشتری برساند. به نمونه‌هایی از این دست اقدام‌ها می‌توان اشاره کرد که سال‌های زیادی است که نمایشگاه‌های تجاری‌سازی برگزار می‌شود و یارانه‌های زیادی نیز به تیم‌های استارتاپی تعلق می‌گیرد یا یارانه‌هایی در چنین سیستم‌هایی ارائه می‌شوند. همان‌طور که عنوان شد این یک نگاه ماشینی به پدیده‌ای انسانی است، نگاهی که ساده انگارانه فرض می‌کند که با تنظیم پیچ و مهره‌های استارتاپ از بیرون می‌توان آن را موفق‌تر کرد. چون چنین نگاهی نمی‌تواند منجر به توفیقات زیادی شود پس اغلب کشورهای دارای اکوسیستم‌های نوآوری نگاه دیگری را جست وجو کرده‌اند.
در پاسخ به سؤال دوم باید گفت که متأسفانه راه سخت تری برای ایجاد یک اکوسیستم نوآوری وجود دارد و کشورهایی که هزینه طی کردن این مسیر سخت را داده‌اند، به جایگاه موعود نیز دست یافته‌اند. بر اساس تعاریف متعددی که از حکمرانی وجود دارد و حکمرانی نوآوری نیز در ذیل این تعریف قرار می‌گیرد.
حکمران وظیفه‌ای جز فراهم ساختن زمین بازی شفاف ندارد. اینکه هریک از بازیگران چگونه بازی کنند، با یکدیگر هم تیمی شوند و جام‌ها را فتح کنند، نیاز به تعیین از سوی فیفا و حتی فدراسیون‌ها ندارد. آنچه به‌صورت اساسی رخ می‌دهد، ایجاد یک اجتماع کارآفرینانه است که خودجوش شکل گرفته و یارانه پذیر نیست.
حکمران در حوزه نوآوری چهار وظیفه کلی را بیشتر بر عهده ندارد که اصلی‌ترین وظیفه وی بخصوص در اقتصادهای در حال توسعه، ایجاد و ترغیب به ایجاد نهادهای مناسب است که در چندسال اخیر و به کمک نگاه روشن معاونت علمی، تسریع و تسهیل در ایجاد نهادهای شتابدهنده، صندوق‌های سرمایه‌گذاری جسورانه و اخیراً سرمایه گذاری‌های خصوصی، سرعت گرفته است. اما این پایان کار نیست، چرا که هنوز هم اگر معاونت علمی و ستاد اقتصاد دیجیتال قصد ایجاد یک زمین بازی عادلانه را دارد، باید به سه مقوله دیگر اهتمام ورزد:
- اول قانون: هنوز هم در مباحث مختلف، یک استارتاپ در هر گامی که برمی دارد باید نگران تعدی از قانون باشد و هنوز بسیاری از چالش‌ها در این حوزه‌ها وجود دارد و مسیر همواری برای امور حقوقی و قانونی شکل نگرفته است.
- دوم داده: مشکل بسیاری از کسب وکارهای دانش بنیان، نبود اطلاعات شفاف در زمینه‌های متعدد اقتصادی است و هنگامی که شفافیت در داده از بین برود، نه تنها به‌دست آوردن داده‌ها بسیار گران تمام می‌شود، بلکه منجر به تصمیمات نابخردانه خواهد شد. نظام شفاف اطلاعات کسب و کاری و فعالان اقتصادی، گام مؤثری است که نه فقط معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، بلکه سایر نهادهای متولی را نیز به میدان می‌طلبد.
- سوم اجتماع سازی: همان‌طور که مشخص است اجتماع‌سازی از طریق ساخت زیرساخت فیزیکی و به‌صورت دستوری حاصل نمی‌شود، بلکه با ایجاد محل بحث به‌وجود می‌آید. به‌عنوان مثال به‌تازگی انجمن صنفی سرمایه‌گذاران خطرپذیر و نیز رویداد دوشنبه‌های استارتاپی صندوق نوآوری و شکوفایی، زمینه ساز بحث و تبادل نظر صاحبان نوآوری در کشور شده و بسیاری از چنین انجمن‌ها و اجتماعاتی لازم است تا نه فقط با هدف کارایی، بلکه با هدف جریان‌سازی بین افراد شکل گیرد.
خلاصه آنکه ضمن تقدیر از تلاش‌های تحسین برانگیز معاونت علمی و فناوری و ستاد اقتصاد دیجیتال و دیگر خدمتگذاران اقتصاد نوآوری لازم است تا به جای نگاه ماشینی به استارتاپ، رویکردی ارگانیزمی (موجود زنده) به استارتاپ داشته باشیم و به جای ارائه کوپن جهت افزایش بهره‌وری، محیط بهتری (از طریق قانونگذاری بهتر، ایجاد شفافیت و اجتماع سازی) را ایجاد و آنها را به تمرین در این محیط، عادت دهیم.