گزارشی در باب ابتذال شر

هارون یشایایی
تهیه‌کننده سینما
این هفته مشغول خواندن کتاب «آیشمن در اورشلیم» نوشته هانا آرنت هستم. نام این کتاب احتمالاً برایتان آشناست. نقدهای بسیاری این روزها در نشریات مکتوب درباره آن منتشر شده و بشدت  مورد استقبال قرار گرفته تا جایی که در همین مدت کوتاه به چاپ هشتم رسیده است.
«آیشمن در اورشلیم» درباره دادگاه آدولف آیشمن، افسر مسئول مسأله یهودیان در آلمان نازی است. هانا آرنت با اینکه خود یهودی است، در این کتاب از شیوه محاکمه انتقاد می‌کند و معتقد است موضوع محاکمه‌ آیشمن «اعمال شخصِ» آیشمن است، نه مصائب یهودیان، نه مردم آلمان یا کل بشریت، نه حتی نژادپرستی. او به شیوه محاکمه اعتراض دارد و طبق ترجمه دقیق زهرا شمس، مسأله اصلی را در ابتذال شر می‌داند. شرارت ممکن است همیشه اتفاق بیفتد و انسان باید اراده مقاومت در مقابل شر را داشته باشد. آیشمن هم یک آدم معمولی بود و فقط می‌خواست به مقام برسد. دغدغه‌اش قدرت بود و برایش مهم نبود که در راه رسیدن به این خواسته چه اقداماتی انجام می‌دهد. اراده انسان و اینکه چگونه در مقابل شرارت باید مقاومت کرد و تسلیم شر نشد، از محورهای کتاب هانا آرنت است. او در این کتاب از جهات گوناگون دادگاه آیشمن را مورد بررسی قرار داده است. آرنت، ماجرای ربودن آیشمن طی یک ‌عملیات از آرژانتین توسط موساد و انتقال او به اسرائیل را غیرقانونی می‌داند و می‌گوید آدم‌ربایی محکوم است چه آیشمن باشد چه شخصی دیگر. او همچنین بر این نکته تأکید دارد که آیشمن یا نازیسم یا جریان هیتلر فقط متوجه یهودی‌ها نبوده بلکه ضد کولی‌ها، صرب‌ها، عقب‌مانده‌های ذهنی و... و در نهایت علیه بشریت بوده است و در واقع آیشمن باید به عنوان دشمن بشریت محاکمه شود. تأکید هانا آرنت بر این است که جنایات او را مختص یهودی‌کشی نکنیم.
اگر چه او مسئول کشتن یهودی‌ها بوده اما درست‌تر این است که بگوییم کشتن یهودی‌ها بخشی از جنایت او علیه بشریت است و جنایات او را به یهودی‌ها اختصاص ندهیم. آرنت همچنین به نحوه داوری هم  اعتراض دارد و معتقد است سیاستمداران اسرائیلی و شخص داوید بن گوریون (نخست وزیر وقت) سعی می‌کند این محاکمه حقوقی را به جریان سیاسی به نفع خود و دولتش تبدیل کند. هانا آرنت به این روش هم اعتراض دارد؛ البته اعتراض او به این معنی نیست که محاکمه و حکم اعدام آیشمن را قبول ندارد بلکه بر جریان دقیق و درست دادرسی تأکید دارد.