دعوت به گفت‌و‌گو

مریم سالاری
 خبرنگار دیپلماسی
ایران بار دیگر کشورهای منطقه خاورمیانه را به همگرایی برای حل و فصل اختلافات دعوت کرد. محمدجواد ظریف یک روز پس از آنکه نتیجه انتخابات ریاست جمهوری امریکا مشخص کرد که دونالد ترامپ، رئیس جمهور امریکا به عنوان چهره‌ای بسیار نزدیک به شماری از سران کشورهای عربی منطقه، رفتنی است، در پیام‌هایی که در توئیتر منتشر کرد، خطاب به همسایگان این‌طور نوشت: «پیامی صادقانه به همسایگانمان: ترامپ ۷۰ روز دیگر رفته است. اما ما برای همیشه اینجا می‌مانیم. شرط بستن روی خارجی‌ها برای تأمین امنیت هرگز قمار خوبی نیست». ظریف در ادامه افزود که «دست خود را برای گفت‌و‌گو جهت حل اختلافات به سوی همسایگانمان جلو می‌آوریم.»
ظریف یکشنبه شب هم در توئیتی به زبان عربی خطاب به همسایگان ایران نوشته بود: «ترامپ رفت؛ ما و همسایگانمان ماندیم. تکیه به بیگانگان امنیت نمی‌آورد بلکه امید را بر باد می‌دهد. دست‌های خود را برای همکاری جهت تحقق منافع مشترک مردم و کشورهایمان دراز می‌کنیم. ما همه را به گفت‌وگو دعوت می‌کنیم چرا که تنها راه پایان دادن به اختلافات و تنش‌هاست. همه با هم برای ساخت آینده‌ای بهتر برای منطقه‌مان.»
دعوت اعراب همسایه به گفت‌و‌گوی منطقه‌ای روز یکشنبه از سوی حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران نیز تکرار شد. روحانی در جلسه یکشنبه هیأت دولت تأکید کرد که جمهوری اسلامی همواره دولت‌ها بویژه همسایگان خود را به صلح و دوستی و حسن همجواری دعوت کرده است. روحانی با بیان اینکه اکنون ناروایی سیاست‌های دولت حاکم امریکا بر همگان آشکار و روش حکیمانه و حق‌طلبانه جمهوری اسلامی در قضاوت جهانیان به اثبات رسیده است، تصریح کرد: «ایران شرایط جدید بین‌المللی را فرصت تازه‌ای برای تفاهم، همکاری و تعامل بیشتر با همسایگان در جهت ثبات، امنیت، توسعه، تعمیق روابط حسنه و دوستی بین دولت‌ها و ملت‌های منطقه می‌داند».
در جلسه هیأت دولت همچنین با توجه به ابراز علاقه‌مندی برخی از شرکت‌های خارجی برای سرمایه‌گذاری مجدد در ایران، وزارت امور خارجه موظف شد با همکاری دستگاه‌های اقتصادی و مشارکت فعال بخش خصوصی، نسبت به جلب سرمایه‌گذاری خارجی اقدام جدی کند. رئیس جمهوری در ادامه، دولت را ملزم کرد برنامه جامع اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و خارجی متناسب با تحولات جدید بین‌المللی را سریعاً تدوین و به هیأت وزیران ارائه دهد. روحانی خاطرنشان کرد: سیاست اصلی دولت، آسان کردن معیشت مردم، حفظ ارزش پول ملی، کاهش قیمت‌ها، افزایش اشتغال، رشد و جهش تولید ملی و تعامل سازنده با اقتصاد جهانی است.
دعوت دوباره ایران از کشورهای عربی منطقه برای گفت‌و‌گو در حالی صورت می‌گیرد که به نظر می‌رسد نتیجه انتخابات امریکا بیش از همه برای هم پیمانان عربی این کشور گران تمام شده است.
سفر اردیبهشت ماه سال 96 ترامپ به ریاض که با استقبال کم‌نظیر سعودی‌ها و رقص شمشیر او با مقام‌های این کشور عربی همراه شد، آغازگر دوره‌ای اسثتنایی میان واشنگتن و کشورهای خلیج فارس بود. روابطی که هدف کمک ترامپ به محمدبن سلمان، ولیعهد جوان عربستان برای در دست گرفتن رهبری فرآیند صلح خاورمیانه را در ازای فروش میلیاردها دلار تسلیحات امریکایی به ریاض و قراردادهای ریز و درشت دیگر دنبال می‌کرد.
با این حال گویا آن قرابت و خرید تسلیحات پیشرفته بیش از واقعیت، تصوری خیالی از حمایت همه‌جانبه امریکا از عربستان در مقابله با ایران بود که بر تندی موضع‌گیری مقام‌های این کشور می‌افزود. تصوری که بیشتر به حاصل شدن برخی اقدامات بی‌پشتوانه و مقطعی همچون همدستی برای کارشکنی در اجرای توافق هسته‌ای، تحریم همه‌جانبه قطر، گروگان‌گیری مقام ارشد لبنان و تلاش برای تبدیل کردن ماجرای اصابت موشک‌های یمنی علیه ایران انجامید. نمی‌توان انکار کرد که تلاش عربستان و هم‌پیمانانش در پیوند دادن مسائل منطقه‌ای و موشکی ایران با برجام و دادن بهانه مخالفت بیشتر ترامپ با این توافق، تا حدودی موفق عمل کرد و به فشارهای تحریمی بیشتر علیه ایران انجامید و علاوه بر آن عربستان و متحدانش توانستند با بهره‌گیری از دلارهای نفتی خود نام ائتلاف عربی به رهبری خود را از فهرست سیاه ناقضان کودک به دلیل کشتار کودکان بی‌دفاع یمن، خارج کنند، اما غیر از اینها، ریاض در سطح رقابت‌های منطقه‌ای علیه تهران قدمی فراتر از رجزخوانی‌های بی‌حاصل نرفت.
با این همه برای اعرابی که در فقدان متحدان منطقه‌ای قدرتمند سعی در تقویت روابط خود با امریکا داشتند، هنوز کارت‌های دیگری برای بازی وجود داشت. ریاض و امارات که طی سال‌های اخیر با وجود همه برتری‌های نظامی خود زمینگیر جنگ با مردم یمن مانده‌اند، این بار تحت فشار دولت ترامپ که در آستانه انتخابات امریکا نیاز به رو کردن برگ امتیازی در سیاست خارجی‌اش داشت، به سمت و سوی عادی‌سازی رابطه با رژیم اسرائیل گام برداشتند. رویدادی که با امضای توافق سازش میان ابوظبی و تل‌آویو رنگ واقعیت به خود گرفت و زمینه‌سازی برای تکرار این اتفاق درباره عربستان هم فراهم شد. چه گمان می‌رفت با پیروزی ترامپ، سیلی از کشورهای عربی میانه‌رو هم به شرکت در این روند عادی‌سازی خاورمیانه، ترغیب شوند. اما تبریک زودهنگام بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر رژیم اسرائیل به «جو بایدن» نامزد پیروز انتخابات امریکا که با واکنش تند ترامپ هم رو‌به‌رو شد، سیلی محکمی به گوش اعرابی بود که تا آن لحظه همه تخم مرغ‌های خود را در سبد دولت ترامپ و هم‌پیمان یهودی‌اش چیده بودند. رویدادی که به گفته سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، نشان داد قمار برای خرید امنیت از روان‌پریشانی که جز پول و سلاح نمی‌اندیشد، نتیجه‌ای جز گذاشتن تخم مرغ در سبدی غیرقابل اطمینان نیست و این در حالی است که برخی از کشورهای همسایه همچنان به فکر خرید امنیت و وفاداری هستند و به لابیگری در کشورهای دیگر توجه می‌کنند.
سیاستی متفاوت در اوج تنش
به نظر می‌رسد که خودنمایی هم‌پیمانان عربی امریکا دربرابر ایران در سال‌های اخیر بیش از آن‌که به اقدامی عملی برای کاستن از قدرت منطقه‌ای کشورمان در میدان رقابت در حوزه‌های ذینفوذ بینجامد، تلاشی برای سنجش سیاست مدارای تهران و ترغیب آن به تغییر رویکرد برای تبدیل تنش‌های سیاسی موجود و جنگ‌های نیابتی به تقابل نظامی رودررو بوده است. برخلاف انتظار اعراب، ایران درست در بحبوحه فضای پرتنش در روابط خود با ریاض و متحدان منطقه‌ای‌اش که به پشتوانه دولت ترامپ دنبال می‌شد، واکنشی کاملاً متفاوت و البته در امتداد سیاست خارجی مسالمت‌آمیز دولت روحانی بروز داد. سیاستی که ابتنای آن بر فعال کردن بیشتر روابط دو جانبه و چندجانبه ایران با کشورهای منطقه و متفاوت از آنچه می‌شد تصور کرد پیشنهاد طرح منطقه قوی‌تر بود. این سیاست بر ضرورت کنارگذاشتن رقابت‌های مخرب و نابجا، تأکید می‌کرد و یادآور می‌شد که جز سیاست برد ـ برد راه‌حل منطقه‌ای وجود ندارد و هر کشوری فکر کند قادر است بدون آسیب دیدن به منافع دیگران لطمه بزند، در خطاست.
طراحان ایرانی این ایده رسیدن به درک درست و مشترک از واقعیت موجود منطقه و راه‌های تحقق وضعیت مطلوب و در امتداد آن، تلاش برای ایجاد منطقه قوی به جای برتری‌جویی و حذف دیگر کنشگران به معنی پذیرش اصل تأمین منافع جمعی در منطقه خلیج فارس و تعمیم قاعده برد- برد به سطح این منطقه را تنها راه‌حل موجود برای رسیدن به ثبات و آرامش در خاورمیانه پرآشوب می‌دانستند. ایده‌ای که عملی شدن آن اینک با کنار رفتن ترامپ و تنها ماندن اعرابی که می‌دانند وضعیت متفاوتی را در سطح رابطه خود با رئیس جمهور دموکرات امریکا تجربه خواهند کرد، بیش از همیشه مهیا شده است. بویژه که انتظار می‌رود دولت «بایدن» و رهبران دموکرات کنگره به دنبال بازنگری کاملی در روابط امریکا با کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس باشند.
بنابراین دعوت دوباره مقام‌های بلندپایه ایران از کشورهای عربی منطقه بعد از شکست ترامپ می‌تواند در صورت حاکم شدن عقلانیت و کنار رفتن ترس‌ها و توهم‌های حاکم بر کشورهای عربی، فرصتی برای بازگشت به ایده تأمین امنیت درونی در خاورمیانه پرتلاطم از طریق همکاری قدرت‌های بزرگ آن باشد. پیام محمدجواد ظریف به کشورهای منطقه در حکم بیان حسن نیت چند باره تهران برای تقویت همکاری‌ها و تأکید بر اشتراکات به جای برجسته کردن اختلافات و چشم دوختن به کشورهای فرا منطقه‌ای برای نقش آفرینی در منطقه است. حالا باید دید پاسخ این کشورها به دعوت ایران چه خواهد بود.
محمدجواد ظریف قرار است امروز سفری دو روزه به پاکستان داشته باشد. تقویت همکاری‌های دوجانبه قاعدتاً مهمترین دستور کار این سفر خواهد بود، با این حال یادآوری این مهم هم ضروری است که عمران‌خان نخست‌وزیر پاکستان در یک‌سال گذشته بارها برای میانجیگری بین تهران و ریاض اعلام آمادگی کرده است.
اسلام‌آباد با هر دو کشور ایران و عربستان روابط حسنه دارد. نخست‌وزیر پاکستان چند روز پیش گفته بود که تلاش‌هایش برای نزدیکی ایران و عربستان هنوز به نتیجه رضایت بخشی نرسیده است. حالا اما پیش‌بینی می‌شود با رفتن ترامپ چه بسا ریاض در رویکردهای خود نسبت به منطقه و ایران تجدید‌نظری داشته باشد.
در راستای تقویت همکاری‌های منطقه‌ای روز گذشته رضا اردکانیان، وزیر نیرو هم به عنوان رئیس کمیسیون همکاری‌های مشترک اقتصادی ایران و قطر به منظور تسلیم پیام ریاست جمهوری اسلامی ایران به امیر قطر و دیدار با مقامات ارشد اقتصادی و سیاسی به دوحه سفر کرد.