راهی که تئاتر دانشگاهی طی می‌کند

محسن بوالحسنی
خبرنگار
تولیدات تئاتری در بستر دانشگاه، همواره یکی از جریان‌های مؤثر در پیکره تئاتر کشور محسوب می‌شود و در واقع دانشجویان با تحقیق و کنکاش در تئاتر و همچنین با توجه به ابعاد مختلف آموزشی و پژوهشی اقدام به تولید آثار نمایشی می‌کنند. جشنواره‌های تئاتر دانشجویی که امروز و در شرایطی خاص به هر زحمتی کار خود را پیش می‌برند در واقع کمافی‌السابق ویترین‌هایی هستند از جسارت، نوآوری، خلاقیت و همچنین چکیده‌ای از تولیدات که حالا ممکن است برحسب شرایط در خانه‌ها اجرا و در فضاهای مجازی پخش شوند یا صرفاً به متن خوانی و متن‌نویسی بسنده کنند تا زمانی که شرایط دوباره برای حضور بر صحنه آماده شود. این جشنواره‌های کوچک و بزرگ محل رشد، پرورش و معرفی جوانان مستعد و هنرمند به جامعه تئاتر ملی و بین‌المللی بوده و از بستر این اتفاقات، همه ساله آثار ارزشمندی معرفی می‌شود و حضور جوانانی خلاق و پرشور در این جشنواره، در مسیر رشد تئاتر کشور همیشه دارای نقشی ویژه بوده است. ناصر حبیبیان معتقد است: «تئاتر دانشگاهی در واقع آزمایشگاهی برای دست یافتن به روش تازه شناخت تئاتر است و دانشگاهی شدن تئاتر یعنی نهادینه شدن این هنر.» نکته‌ای که برخی پژوهشگران هنر نمایش به آن اشاره می‌کنند تفاوت بین تئاتر دانشجویی و تئاتر دانشگاهی است. درواقع تئاتر دانشگاهی از تعامل استادان و دانشجویان به وجود می‌آید؛ یعنی استاد به‌عنوان یک هدایت‌کننده و دانشجو به‌عنوان اجراکننده، که در روند آن یک آموزش صورت می‌گیرد و حاصل تولید تئاتر است، به این فرآیند شکل می‌دهند اما تئاتر دانشجویی حاصل همفکری و همکاری یک گروه دانشجویی است که دارای یک پشتوانه آکادمیک است و چیزی که در آن شاخص می‌شود این است که در روند کار، تجربه یافتن، جست‌وجو کردن و آزمون و خطاست. هنگامی که از تئاتر دانشگاهی سخن به میان می‌آید در واقع از نمایشی حرف می‌زنیم که ماهیت اصلی آن تفاوتی با دیگر گونه‌های تئاتر ندارد. تفاوت اساسی بین این گونه‌های تئاتری، در صنف، فرهنگ و دانش برپاکنندگان است. تئاتر دانشگاهی به دوره‌ای خاص و به سبک و شیوه‌ای ویژه محدود نمی‌شود بلکه آنچه این نوع تئاتر را از دیگر گونه‌های نمایشی متفاوت می‌کند، همان ویژگی‌هایی است که در مفهوم کلمه «دانشگاه» و «دانشجو» وجود دارد. تئاتر دانشگاهی یعنی داشتن روحیه تجربه‌گری و تئاتر تجربی هم شکل نمی‌گیرد مگر با داشتن جسارت و شور. در بیست و دو دوره‌ای که تئاتر دانشگاهی تجربه کرده عموماً هدف‌هایی از این دست را مدنظر قرار داده است: ایجاد فرصت برای اجرای آثار برتر دانشجویی، ایجاد شور و نشاط و همچنین پویایی در فضای تئاتر دانشگاهی، تولید آثار خلاق و نو، شناسایی و معرفی دانشجویان نخبه و برتر در حوزه تئاتر، معرفی و حمایت از نمایشنامه‌نویسان دانشجو، شناسایی مترجمان و پژوهشگران تازه نفس در عرصه تئاتر، آموزش تئاتر آکادمیک در قالب برگزاری کارگاه‌های تخصصی و در نهایت تعامل اهل تئاتر با هم. با این‌ حال جشنواره تئاتر دانشگاهی برای برگزاری بیست‌وسومین دوره خود با وجود ویروس کرونا و یکه‌تازی‌ هر روزه‌اش، با شکل و شرایطی ویژه برگزار خواهد شد.
 تئاتر یعنی اجتماع و مخاطب
جشنواره تئاتر دانشگاهی یکی از این جشنواره‌هاست که برگزاری‌اش به‌دلیل شیوع ویروس کرونا با چالش‌های بسیاری روبه‌رو شد. فراخوان جشنواره تئاتر دانشگاهی برای حضور در این دوره از جشنواره در قالب یک مقدمه کوتاه توسط دبیر این دوره و توضیح مشروح پیرامون بخش‌های مختلف ۲۱ اردیبهشت‌ماه منتشر شد و این مسأله نشان داد که با وجود مشکلات به‌وجود آمده و تعطیلی‌های اجباری به‌دلیل شیوع ویروس کرونا، جشنواره امسال برگزار خواهد شد و کمی که پیش‌ رفتیم در توضیحات و اعلام‌های بعدی، جزئیات نحوه برگزاری روشن‌تر شد. براساس این فراخوان جشنواره بیست‌وسوم با همکاری اداره کل فرهنگی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در بخش‌های مختلف از جمله بخش تئاتر صحنه‌ای مناطق، بخش سراسری و بین‌المللی «تئاتر صحنه»، «تجربه‌های اجرا»، «نمایشنامه‌نویسی (جایزه استاد اکبر رادی)، «پژوهش (جایزه دکتر فرهاد ناظر‌زاده کرمانی)»، «ترجمه»، «رادیو تئاتر»، «ماکت صحنه، عکس، پوستر» و در بخش غیررقابتی «کارگاه‌ها و درس گفتارها»، «استادان»، «بین‌الملل»، «جشنواره جشنواره ها» و «پایان نامه‌های برگزیده» ویژه دانشجویان و فارغ‌التحصیلان برگزار می‌شود و آن‌طور که مجتبی جدی دبیر بیست‌وسومین دوره جشنواره می‌گوید: «خواست و مطالبه دانشجویان اجازه نمی‌دهد جشنواره را تعطیل کنیم با این حال با توجه به شرایط فعلی و اوج گرفتن دوباره کرونا، ناچار شدیم تغییراتی در زمان‌بندی ارزیابی مرحله اول جشنواره ایجاد کنیم. بر همین اساس، ارزیابی مرحله اول آثار بخش صحنه‌ای، رادیو تئاتر، تجربه‌های اجرا و مناطق که نیازمند تجمع دانشجویان است، ۴۵ روز بعد از بازگشایی رسمی دانشگاه‌ها و اسکان دانشجویان در خوابگاه‌ها انجام خواهد شد.» مجتبی جدی در توضیح شرایط برگزاری جشنواره امسال در گفت‌وگو با «ایران» درباره جزئیات و نحوه برگزاری جشنواره می‌گوید: «خود جشنواره را قطعاً برگزار می‌کنیم اما اینکه در مورد شکل برگزاری و کیفیت آن به چه نتیجه‌ای برسیم درحال مشورت با دانشجویان هستیم و پیش‌بینی ما این است که در زمان و تقویم خودش یعنی اردیبهشت 1400 این کار عملی خواهد شد و طبیعتاً یکسال وقفه را خواهیم داشت. قرار بود طبق روال قبل در آبان برگزار کنیم اما به‌دلیل اینکه تقریباً هیچ دانشگاه و خوابگاهی فعالیت نداشت قرار شد بخش صحنه‌ای به زمان دیگری موکول شود و بقیه بخش‌ها در زمان مشخص خود برگزار شوند. در حال حاضر هم البته یکسری دانشجوها مشغول تمرین هستند و کار می‌کنند و یکسری دیگر هم منتظر هستند تا ما زمان بازبینی آثار را اعلام کنیم. پیشتر قرار بود دانشگاه‌ها باز شوند و وقتی چنین اتفاقی به‌دلیل شیوع بیشتر ویروس کرونا عملی نشد ما هم در مسیر برگزاری جشنواره در بخش صحنه‌ای به مشکلاتی برخوردیم و تصمیم گرفتیم زمان‌بندی‌ها را کمی جابه‌جا کنیم.» مصطفی جدی دبیر این جشنواره درباره برگزاری جشنواره‌ای آنلاین یا در مقیاس‌ها و شرایط دیگر نیز معتقد است چنین چیزهایی را نمی‌شود تئاتر تلقی کرد و چنین عبارت‌هایی بیشتر شبیه به یک شوخی هستند. او می‌گوید: جشنواره تئاتر دانشگاهی با دیگر جشنواره‌ها فرق دارد و صرفاً با حضور دانشجویان معنی می‌شود و جشنواره‌ای تخصصی ا‌ست که خود دانشجویان پیگیر آن هستند. برخی می‌گویند به جایگزین‌ها و آلترناتیوهایی مثل تئاتر آنلاین و... فکر کنیم. من از اساس با چنین نظریه‌ای مخالف هستم و چیزهایی مثل تئاتر آنلاین و نمایشنامه‌خوانی و... بیشتر شبیه یک شوخی  هستند. ما به بخش‌های جنبی البته فکر کردیم و مثلاً پنل‌های گفت‌وگویی راه‌اندازی کرده‌ایم مثل «فصل تئاتر مستند» یا در بخشی دیگر موضوع و پنل «تئاتر بعد از کرونا»را باز کردیم و بررسی موضوعاتی با این رویکرد؛ اما همان‌طور که گفتم مسأله تئاتر و تئاتر دانشگاهی فرق می‌کند و مشکل ما هم در حال حاضر همین بستر، یعنی تعطیلی دانشگاه‌هاست. الگوهای ما از دل دانشگاه بیرون می‌آیند و از لابراتوارهایش و متأسفانه دانشگاه‌ها هم که همچنان تعطیل هستند و کسی نیست که بتوانیم با او حرف بزنیم. باز هم تأکید می‌کنم که تئاتر یعنی اجتماع و اگر قرار باشد جشنواره‌ای مثل جشنواره‌ تئاتر دانشگاهی (تا زمانی که من به‌عنوان دبیر این جشنواره مسئولیت دارم) اگر بخواهد به سمت تئاتر آنلاین و... پیش برود در واقع ما کمر به حذف اجتماع بسته‌ایم و این خطرناک‌ترین کار ممکن است.
مسأله اصلی تئاتر است و بس
فرزاد معافی مدیر گروه تئاتر سوره در گفت‌وگو با «ایران» می‌گوید در همین دوران کرونا هم می‌شود کارهای جدی انجام داد و از این جمله کارها می‌توان به برگزاری تئاترهای دانشجویی به شکل آنلاین اشاره کرد. او می‌گوید: «ما از حدود دوماه پیش فراخوان‌هایش را منتشر کردیم و از اهالی تئاتر بخصوص دانشجویان خواستیم که در این جشنواره شرکت کنند و اتفاقاً استقبال خوبی هم از آن شد. همین نکته بود که ما از تیر و مرداد ماه بنابر پیشنهاد دانشجویان اقدام به چنین کاری کنیم و طبق زمان‌بندی مشخص نمایشنامه‌خوانی و... را انجام بدهیم و همین بود که مونولوگ‌ خوانی را هم به این جشنواره اضافه کردیم و همه اینها با پیشنهاد خود دانشجویان انجام شد.» معافی برخلاف دبیر جشنواره دانشگاهی معتقد است حالا که نمی‌توانیم به‌دلیل کرونا و تعطیلی دانشگاه‌ها جشنواره را آن‌طور که باید و شاید برگزار کنیم می‌توان از جایگزین‌هایی ویژه استفاده کنیم بی‌آنکه نسبت به آنچه در ذهن داریم تعصب خاص داشته باشیم. معافی معتقد است ما باید فکر چاره‌ باشیم و تلاش کنیم این فرم و فضا و پویایی را نگه داریم. مدیر گروه تئاتر سوره می‌گوید: «ما در جشنواره سوره اولین جشنواره تئاتر کشور را برگزار کردیم که شامل مونولوگ‌خوانی و نمایشنامه‌خوانی در زمان مشخص و محدود بود. به عقیده من دانشگاه‌ها باید خودشان راه‌حلی براساس شرایط و امکانات موجود دانشگاهی پیدا کنند. ما همیشه گفته‌ایم که تئاتر هنری زنده‌ است و باید در برابر تماشاچی اجرا شود ولی وقتی شرایط به این شکلی است که می‌بینیم نمی‌شود دست روی دست گذاشت؛ اتفاقاً دانشگاه‌ها باید فعال‌تر شوند و راه‌حل‌های خاص خود را پیدا کنند. به‌عنوان مثال چند ماه پیش دانشکده‌ هنر‌های زیبا جشنواره عروسکی آنلاین را به‌صورت مجازی برگزار کرد و در این جشنواره عروسکی، گروه‌هایی از خارج از کشور هم  حضور داشتند و همین نشان می‌دهد که می‌شود ابتکار به خرج داد. مدیران دانشگاهی و تمام استادان می‌توانند در دروس عملی اشتراک مساعی داشته باشند و با هم همفکری کنند در عین تمام مشکلات می‌شود پیشنهادهایی را عملیاتی کرد و راه‌حل‌هایی حتی کوچک و کنش‌های کوچکی را پیش رو گذاشت.» معافی در پاسخ به این سؤال که آیا می‌شود تئاترهای آنلاین را تئاتر معرفی و در قد و قامت هنر نمایش معرفی کرد و جشنواره‌ای برایش برگزار کرد، می‌گوید: «در قبال این سؤال به طور نسبی پس ما چه تعریفی می‌توانیم برای تله‌تئاتر داشته باشیم یا نمایش‌های رادیویی؟ اینها چیز جدیدی نیستند و از طریق یک مدیوم خاصی ارائه می‌شوند و از قدیم الایام بود‌ه‌اند. بله ذات تئاتر چیزی مشخص است اما نمی‌توان آن را محدود کرد و با تعصب با آن برخورد کرد. به نظر من این نگاه، کمی سنتی و واپس‌گرایانه است که با توجه به شرایطی مثل کرونا که بر جامعه حاکم است نمی‌تواند از دایره اتفاقات دور بماند و بگوییم حالا که ما نمی‌توانیم به آن شکل که مد نظرمان است تئاتر داشته باشیم، پس فاتحه تئاتر را باید بخوانیم. به عقیده من می‌شود کارهای زیادی انجام داد و از زیرشاخه‌های تئاتر استفاده کرد و حداقل تئاتری‌ها را در کنش‌های جدیدی قرار داد.»