سفر به اعماق فیروزه‌ای

حمیده گودرزی
خبرنگار
در مجاورت دو روستای معدن علیا و سفلی از توابع شهرستان فیروزه، ارتفاعاتی وجود دارد که همانند آسمانش فیروزه‌ای است و همه آن را با نام فیروزه نیشابوری می‌شناسند. اگرچه در معادن مختلف ایران و سایر کشورها سنگ فیروزه کشف و استخراج می‌شود اما سنگ فیروزه نیشابور به‌خاطر مرغوبیتی که دارد صدها سال است در دنیا مقام نخست را به خود اختصاص داده و مشتریان خاص خودش را دارد. معدن اصلی سنگ فیروزه که به‌عنوان تنها‌ترین سنگ زنده دنیا نیز شناخته شده، در دل کوه رعیش که حدود 200 متر ارتفاع دارد، نهفته است و طیف وسیعی از رنگ های آبی کمرنگ، پررنگ، سبز روشن و در مواردی تا سبز تیره و به‌صورت رگه‌های بسیار باریک در لابه لای سنگ‌های آتشفشانی شکل گرفته است و چنان زیبایی‌ای دارد که چشمان هر بیننده را خیره می‌کند. زیبایی بی‌حد و حصری که نه تنها همه آرزوی داشتن قطعه ای از آن را دارند بلکه در آرزوی دیدن این معدن از نزدیک نیز هستند. شاید جذابیت و استقبال بی‌نظیر گردشگران داخلی و خارجی است که حالا مسئولان وزارت صمت را برآن داشته تا دستورالعملی جهت بازدید گردشگران تدوین کنند.
ابوالفضل حکیم پور- فرماندار شهرستان فیروزه، با بیان اینکه وجود قدیمی ترین، بزرگترین و مرغوب‌ترین معدن سنگ فیروزه جهان در منطقه خودش عنصر هویت بخش بوده و نام شهرستان فیروزه نیز از همین معدن گرفته شده است، می‌گوید: «براساس کاوش‌ها و باستانشناسی‌های صورت گرفته معدن فیروزه نیشابور، حدود هفت هزار سال قدمت دارد که به لحاظ مرغوبیت و جایگاه تاریخی که دارد از اهمیت بسیار زیادی برخوردار بوده و طرفدارانش را از سراسر کشور و دنیا به این منطقه کشانده تا ضمن خرید سنگ فیروزه اصل و مرغوب و مطمئن از نزدیک بازدیدی هم از نحوه استخراج و فرآوری و تراش این سنگ گرانبها که در حاشیه معدن صورت می‌گیرد، داشته باشند. لذا از 5 سال پیش همزمان با درخواست‌های فراوان تورها و علاقه‌مندان به بازدید از این معدن و همچنین به‌دلیل آن که تاکنون مقررات ویژه‌ای در خصوص گردشگری از معادن نداشتیم، پیگیر دریافت مجوزهای لازم بودیم تا در کنار تولید و استخراج سنگ فیروزه پذیرای گردشگران نیز باشیم که به تازگی باخبر شدیم وزارت صمت نیز به بحث گردشگری معادن ورود پیدا کرده است. لذا آنچه که مشخص است، با دریافت این مجوز گردشگران ضمن اینکه از معدن و نحوه استخراج تا فرآوری سنگ فیروزه بازدید می‌کنند، می‌توانند از معادن نمک، باغ نشاط به‌عنوان بزرگترین باغ ایرانی و خانه استاد کمال الملک که در آخرین سال‌های زندگی‌شان در این شهرستان زندگی می‌کردند و هم اکنون نیز بازسازی شده است و سایر آثار تاریخی دیگر که در شهرستان فیروزه قرار دارد نیز بازدید کنند. نه تنها گردش مالی که از این طریق به‌دست می‌آید در توسعه معدن و شهرستان فیروزه و شهرها و روستاهای اطراف آن بسیار اثرگذار خواهد بود، بلکه به واسطه گردشگران می‌توانیم بازاریابی خوبی در خصوص فروش سنگ فیروزه و دیگر صنایع دستی منطقه در سراسر کشور و دنیا داشته باشیم.»
 براساس آخرین آمار ارائه شده از سوی اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان رضوی، سنگ فیروزه حدود 22 هزار نفر از جمعیت 43 هزار نفری شهرستان فیروزه و توابع آن را به‌طور مستقیم و غیرمستقیم از تولید و استخراج از معدن گرفته تا کارگاه‌های تراش و فرآوری سنگ فیروزه مشغول به کار کرده است که این می‌تواند اتفاق خوبی در کاهش جمعیت بیکار در کشور باشد. فرماندار فیروزه در این باره می‌گوید: «اتفاق خوبی که طی چند سال اخیر در این شهرستان رخ داده این است که در قدیم به‌دلیل کمبود کارگاه‌های فیروزه کوبی نخاله‌های معدن که دارای ذرات ریز فیروزه می‌باشد در اصفهان فرآوری می‌شد. اما هم اکنون با افزایش این کارگاه‌ها در شهرستان فیروزه این هنر طرفداران زیادی پیدا کرده و گردش مالی خوبی هم دارد. بدین ترتیب که افراد پس از خرید این نخاله‌ها به‌صورت چهار یا پنج تن آنها را به شرکت‌ها شن شوری که در روستاهای معدن و اطراف آن تشکیل شده‌اند می‌سپارند. پس از شست‌و‌شو، سنگ‌هایی که احتمال وجود فیروزه در آن داده می‌شود را در کیسه‌های 5 و 10 کیلویی ریخته و در اختیار زنان روستایی قرار می‌دهند تا با دریافت روزانه 100 تا 150 هزار تومان دستمزد در خانه‌هاشان فیروزه‌ها را با دقت جدا کنند.
سپس فیروزه‌های به‌دست آمده به کارگاه‌های فیروزه کوبی منتقل می‌شود. در واقع در دو روستای علیا و سفلی که حدود 1200 نفر جمعیت دارد حتی یک نفر بیکار نداریم و همه افراد به واسطه کشاورزی و معدن سنگ فیروزه مشغول به کار هستند».
اما آنچه که حائزاهمیت می‌باشد این است که در خردادماه امسال شهرستان فیروزه به‌عنوان شهر سنگ فیروزه ثبت ملی شده و در حال حاضر سازمان  میراث فرهنگی در حال تکمیل پرونده برای ثبت جهانی شدن سنگ فیروزه شهر فیروزه است.
حامد فضلیانی، مدیرعامل شرکت تعاونی معدن فیروزه شهرستان فیروزه نیز درباره خصوصیت‌های معدن فیروزه شهرستان فیروزه و قابلیت‌های گردشگری آن می‌گوید: «از ابتدای سال 1382 بنا به درخواست اهالی دو روستای معدن علیا و سفلی از توابع شهرستان فیروزه از سوی وزارت صمت امتیاز بهره‌برداری از معدن فیروزه به مدت 25 سال به شرکت تعاونی این دو روستا که حدود 342 عضو دارد، سپرده شد و هم اکنون حدود 150 نفر به طور رسمی در معدن فیروزه مشغول به کار هستند و همه آنها از مزایای بیمه تأمین اجتماعی و بیمه عمر، حوادث و قانون سختی کار برخوردارند. روش استخراج سنگ فیروزه به‌طور کامل زیرزمینی است و طول تونل اصلی آن حدود 2 کیلومتر و مجموع تونل‌های ایجاد شده در آن حدود 50 کیلومتر است و معدنچیان برای استخراج سنگ فیروزه به‌طور افقی در دل کوه پیشروی می‌کنند و در مرحله‌های مختلف و بنا به وضعیت اکتشاف رگه‌های فیروزه چاه‌های عمودی به سمت بالا یا پایین با عمق‌های 20، 40 و 60 متری حفر می‌کنند که عمیق‌ترین چاه‌ها حدود 80 متر است. همچنین پیشروی و حفاری با روش آتش بازی کنترل شده و کمترین مواد منفجره و در دورترین فاصله ممکن از رگه‌ها صورت می‌گیرد تا آسیب کمتری به سنگ‌های فیروزه برسد.
وی با بیان اینکه براساس مجوز وزارت صمت سالانه حدود 40 تن سنگ فیروزه از این معدن برداشت می‌شود که از این مقدار حدود 2 تن نگین به‌دست می‌آید در خصوص نحوه فروش این گوهر بی‌همتا می‌افزاید: «با توجه به کیفیت تولید و میزان استخراج و وضعیت بازار هر آنچه که از معدن استخراج می‌شود در پکیج‌های 55 و 110 کیلویی که داخل آن سنگ فیروزه درجه 1و 2 و 3 نیز می‌باشد، بسته‌بندی می‌گردد.
از آنجایی‌ که تقاضا برای خرید سنگ فیروزه بسیار زیاد است برای اینکه فیروزه‌ها فقط در اختیار گروه خاصی قرار نگیرد، سالانه 4 تا 5 بار به‌صورت حراج عمومی به فروش گذاشته می‌شود تا همه بتوانند به میزان سرمایه‌ای که دارند فیروزه خریداری کنند. اما نکته‌ای که وجود دارد این است که از ابتدای امسال با وجود اینکه انبارهای ما پر است، به‌دلیل کرونا و فاصله‌گذاری اجتماعی هنوز نتوانستیم حراجی برگزار کنیم. البته معدنچیان ما با رعایت تمام پروتکل‌های بهداشتی همچنان دارند فعالیت‌هایشان را ادامه می‌دهند و با وجود اینکه معدن مکانی سرپوشیده و مرطوب بوده و بهترین مکان برای انتقال کرونا است اما خوشبختانه موردی مبنی بر آلودگی و بیماری در بین همکارانمان نداشتیم».
فضلیانی در ادامه درباره خصوصیت‌های دیگر این معدن می‌گوید: «در کل مواد معدنی در تمام دنیا چند سال بعد از استخراج ذخایرش تمام می‌شود. اما خصوصیت معدن فیروزه این است که در مدت این هفت هزار سال تاکنون به‌طور مستمر سنگ فیروزه از آن استخراج شده و تا 200 سال آینده هم قابلیت استخراج دارد. نکته اینکه در 40 سال اخیر سنگ فیروزه از بیش از 30 معدن کشف شده در امریکا، چین و سایر کشورهای دیگر و حتی ایران استخراج می‌شود اما هیچ کدام از آنها از لحاظ کیفیت و مرغوبیت به پای سنگ فیروزه نیشابور نمی‌رسد. از این‌رو همیشه مورد توجه متخصصان، جواهرشناسان، زمین شناسان، معدنکاران و حتی مردم عادی بوده و از قدیم هرازچند گاهی شاهد حضور گردشگران داخلی و خارجی در آن معدن بوده‌ایم».
اما نکته حائزاهمیتی که وجود دارد این است که شاید جذب گردشگر معادن کاری بسیار خوب و پرسود باشد و به توسعه معادن و شهر و روستاهای اطراف آن کمک کند اما تضادهای قانونی بین وزارتخانه‌ای بسیاری دارد که در عمل بدون همسان‌سازی این قوانین، گردشگری اماکن تحت هیچ شرایطی امکان پذیر نخواهد بود.
 مدیرعامل شرکت تعاونی معدن فیروزه در این باره می‌گوید: «از سال 1390 به‌طور رسمی فعالیت‌هایمان را در جهت جلب گردشگر در حوزه معدن آغاز کرده‌ایم. دو سال بعد نیز وزارت صمت طرحی را برای ارزیابی پتانسیل گردشگری معادن آغاز کرد که از بین معادن کشور معدن فیروزه شهر فیروزه انتخاب شد که بلافاصله طرح جامعی نیز دراین خصوص تهیه شد. همان زمان ما نیز زیرساخت‌های لازم از قبیل امکانات رفاهی و آسفالت جاده دسترسی به معدن را فراهم کردیم. اما همان‌طور که می‌دانید باوجود اینکه به تازگی نگاه گردشگری در معادن بار دیگر در وزارت صمت رونق پیدا کرده و چندین جلسه نیز در این خصوص در معاونت وزارت صمت در استان خراسان رضوی برگزار شده است باید بگویم که متأسفانه یکسری موانع قانونی و اجرایی وجود دارد.
همانطور که می‌دانید، در دنیا و حتی در ایران بحث گردشگری از لحاظ علمی و اجرایی بسیار تخصصی بوده و رسیدن به استانداردهای لازم کاری بسیار سخت است. اما آنچه که این موضوع را مشکل‌تر می‌کند این است که محیط معادن بخصوص معادنی که همانند معدن سنگ فیروزه شهرستان فیروزه فعال هستند برای افراد عادی ناایمن است که متأسفانه این موضوع کار رسیدن به این استانداردها را قدری مشکل می‌کند.
وی به مانع دیگری که در برابر گردشگری معادن فیروزه وجود دارد اشاره کرده و می‌گوید: «وقتی شما برای هر کاری از جمله بوم گردی یا هتلداری و غیره بخواهید مجوز بگیرید یکی از اولین نیازهایش این است که واحد تجاری گردشگری‌تان را به‌صورت ملکی یا استیجاری به سازمان گردشگری منطقه معرفی کنید که در معادن از لحاظ اجرایی امکان پذیر نیست. زیرا طبق قوانین معادن کشور، معادن بهره بردار دارند. یعنی معدن نه ملک بهره بردار محسوب می‌شود و نه در اجاره‌اش است.
در واقع ملک متعلق به دولت است. در نتیجه در اینجا نیز یک تضاد قانونی ایجاد می‌شود که گردشگری معادن را ناممکن می‌سازد. درواقع برای حضور گردشگر در معادن باید بین قوانین معادن و حوزه گردشگری همسان‌سازی شود که می‌طلبد در سطح وزارتخانه‌ها کارگروهی تشکیل گردد تا روی این موارد قانونی تجدید نظر شود. حتی در صورت لزوم در مجلس شورای اسلامی تصویب و به‌صورت بخشنامه قانونی به دستگاه‌های مربوطه ابلاغ شود.