«فرهنگ» شاه‌کلید چالش‌های اقتصادی

مهدی گلشنی
استاد دانشگاه صنعتی شریف و عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی
1 در دهه نخست پس از پیروزی انقلاب اسلامی، همه توجه‌ مسئولان متمرکز بر دفاع از کشور در برابر حمله ارتش بعث عراق بود. اما پس از آن هم، دغدغه اغلب دولت‌ها، مسائل اقتصادی و سیاسی شد و «فرهنگ» برای کارگزاران ما در اولویت‌های چندم قرار گرفت. گواه این مدعا نوع انتصاب‌ها و انتخاب‌ها برای امور مختلف در سال‌های پس از انقلاب است. اگر مسائل فرهنگی برای سیاستمداران ما اولویت می‌شد بی‌شک شایسته‌سالاری بیشتری حاکمیت می‌یافت و اکنون ما باید در امور مختلف، حاصل متفاوت‌تری را حس و تجربه می‌کردیم.
 
2همان سال‌های نخست انقلاب اسلامی ایران یکی از ارکان دولت که مقام مهمی هم داشت به دانشگاه صنعتی شریف نزد من آمدند. پرسش ایشان این بود که چه کار مهمی را به ما دولتمردان پیشنهاد می‌کنید؟ به صراحت پاسخ دادم: «در انتصاب‌ها رعایت شایسته‌سالاری را بکنید. تفحصی در کل کشور بکنید و افراد شایسته را بشناسید و در امور مختلف به کار بگیرید.» متأسفانه شایسته‌سالاری مد نظر برخی دولت‌های ما نبوده است و نخبگان کمتر در انتصاب‌ها به کار گرفته شده‌اند یا کمتر طرف مشورت مسئولان بوده‌اند. دلیل این امر را باید در بی‌توجهی به فرهنگ ریشه‌یابی کرد. بلوغ سیاسی و حتی اقتصادی در یک جامعه ریشه در میزان رشدیافتگی و توجه به فرهنگ آن جامعه دارد.
 
3 در سال 2003 در اجلاس آکادمی علوم جهان اسلام در کوالالامپور مالزی شرکت کرده بودم. در آن نشست از رئیس آکادمی علوم کره جنوبی پرسیدند که رمز موفقیت شما در سال‌های اخیر چه بوده است. ایشان گفت: «رئیس‌جمهوری ما از نخبگان برجسته ما خواست که جلساتی تشکیل دهند و اولویت‌های ما را معین کنند و آنان هم چنین کردند و ما هم بر آن اساس پیش رفتیم.» متأسفانه تا آنجا که من شاهد بوده‌ام این امر در ایران بسیار به ندرت در سیاستگذاری‌های ما اتفاق افتاده است و انتخاب‌ها و انتصاب‌ها بیشتر بر اساس شهرت و ارتباطات صورت گرفته است تا صلاحیت افراد. تعامل سیاست و دانشگاه نزد دولت‌های مختلف فراز و فرود بسیار داشته است. یک بار رهبر معظم انقلاب به دانشگاه شهید بهشتی تشریف برده بودند و استادان در آنجا پرسش‌هایی را مطرح کردند اما چون وقت محدود بود فرصت سؤال برای بسیاری دست نداده بود. از دفتر معظم له از من و جناب دکتر مخبر خواستند که به دانشگاه شهید بهشتی برویم و ببینیم که سؤالات باقیمانده چه بوده است؟ در دانشگاه شهید بهشتی یکی از گله‌های مکرر استادان زبده این بود که «چرا دولت‌ها و مجلس‌ها با نخبگان و صاحبنظران مشورت نمی‌کنند؟» در واقع نخبگان دنبال این نیستند که خود را به سیاستمداران معرفی کنند بلکه این سیاستمداران هستند که باید نخبگان حوزه‌های مختلف را شناسایی کنند و از فکرشان بهره لازم را ببرند. در دهه اخیر هم، تلاش محسوسی در جهت تعامل سیاست با نخبگان ندیده‌ام و هرچه پیش‌تر رفته‌ایم این تعامل کمتر صورت گرفته است. اگر هم جلساتی با اقتصاددانان، جامعه‌شناسان و نخبگان دیگر حوزه‌ها برگزار شده، نظرات آنان چنانکه باید به کار گرفته نشده است. این است که مکرراً شاهد گلایه نخبگان از جمله اقتصاددانان از توجه نکردن دولت‌ها به پیشنهادهای آنان بوده‌ایم.
 
4ریشه اغلب مشکلات اساسی کشور، اولویت نداشتن مسائل فرهنگی توسط دولت‌ها بوده است. آنان بیشتر به مسائل اقتصادی و سیاسی توجه داشته‌اند، در حالی که یک فرهنگ قوی است که می‌تواند باعث انتخاب‌‎ها و تصمیم‎های درست در زمینه اقتصاد و سیاست شود. توجه نکردن به مسائل فرهنگی باعث شده که احساس هویت ملی تضعیف شود و دانشگاهیان و کارگزاران حکومتی بیشتر نگاه شان به غرب باشد تا به توان ملی و اهمیت خودکفایی برای کشور، آن هم در زمانی که غرب اصرار بر عدم پیشرفت ما دارد.