سهم روشنفکران در شتاب قطار توسعه

مهسا رمضانی
خبرنگار
توسعه در همه ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آن از دغدغه‎های جدی هر جامعه است. از این رو، جوامع می‎کوشند تا الگویی را برای پیمودن بهتر مسیر توسعه بیابند. دکتر بیژن عبدالکریمی، استاد فلسفه، از آن دست آکادمیسین‎هایی است که هیچگاه خود را در چارچوب‎های آکادمیک محصور نکرده و همواره به مسائل مبتلابه جامعه اندیشیده است. این روزها، او به الزامات توسعه‌یافتگی ایران و موانعی که بر سر راه توسعه است، می‎اندیشد و از آنجایی که خود هم به جامعه روشنفکری تعلق دارد «سهم روشنفکران در شتاب قطار توسعه» را بسیار جدی ارزیابی می‌‌کند و از این‌رو انتقادات و پیشنهادهایی خطاب به روشنفکران دارد؛ هر چند که به درستی «نقش ساختار قدرت و گفتمان سیاسی را در توسعه‎یافتگی یک جامعه» نادیده نمی‎گیرد و از این رو، بر این باور است که نیازمند گفتمان تازه‌ای هستیم که بکوشد شکاف میان روشنفکران و قدرت سیاسی را پر کند: «قدرت سیاسی باید بداند که زبانی برای ارتباط با نظام جهانی ندارد و در واقع این «روشنفکران» هستند که می‌توانند این گفتمان را ایجاد کنند.»

جناب دکتر عبدالکریمی، برای شتاب قطار توسعه در ایران به چه پارامترهایی نیاز داریم؟
نخستین امر، فهم «ضرورت توسعه» است و اینکه توسعه کشور را در رأس همه امور قرار دهیم؛ امری که نه قدرت سیاسی و نه روشنفکران، نه پوزیسیون و نه اپوزیسیون بدان توجه ندارند یا کمتر توجه می‌کنند. همه ما باید دریابیم که بسیاری از بحران‌ها و مطالبات سرکوب‌شده ما، نه یک امر سیاسی و ایدئولوژیک، بلکه حاصل توسعه‌نایافتگی دو قرن ماست.»
گام دوم این است که توسعه کشور ما، مستقل از فهم تاریخ جهانی امکان‌پذیر نیست. توسعه یک امر مدرن است و به نظر من سه دوره‌ تاریخی را از سر گذرانده است؛ دوره اول توسعه، خودِ تحقق مدرنیته است. از قرون 16 و 17 به این سو، جوامع کلاسیک غربی، عمدتاً جوامع اروپا‌ی شمالی، جزیره انگلستان و سپس امریکا، به‌طور طبیعی ساختارهای فئودالی و سنتی خود را از دست دادند، بورژوازی رشد پیدا کرد و با روند خود مدرنیته، به‌طور طبیعی جوامع تازه‌ای متولد شد که این جوامع در روندی تاریخی توسعه یافتند. این روند تا نیمه‌ اول قرن 20 ادامه دارد.
اما از نیمه‌ اول قرن 20، کشورهای دیگری پیدا شدند که نه به‌طور طبیعی بلکه با ایجاد یک پتانسیل درونی و فشار به واسطه‌ یک نیروی درونی به روند توسعه اقتصادی ملحق شدند؛ البته این روند طبیعی نبود و بسیاری از نهادهایی که در جوامع کلاسیک غربی و جوامع مدرن شکل گرفت در این جوامع پا نگرفت. برای مثال، در روسیه و چین به واسطه انقلابیون روسی و چینی پتانسیلی برای توسعه شکل گرفت اما این روند، متوازن نبود؛ به این معنی که اگر توسعه‌ صنعتی یا اقتصادی رقم خورد اما پا به پای آن رشد و توسعه‌ سیاسی شکل نگرفت.
از دهه‌های پایانی قرن بیست به این سو، وارد مرحله‌ سومی از بحث توسعه شده‎ایم. در این دوره «جهانی شدن» شدت و حِدت بیشتری پیدا کرده و معنا و مفهوم سرمایه دگرگون ‌شده است. همه‌ جوامع در این دوره که شاید بتوان از آن به دوران «سرمایه‎داری متأخر» تعبیر کرد دیگر به کمک یک پتانسیل صرف داخلی نمی‎توانستند به توسعه دست یابند؛ چراکه به دلایل گوناگون تاریخی، تنها از رهگذر پیوستن به جامعه‌ جهانی است که می‌توان به توسعه دست یافت. در این مرحله‌ سوم، جوامع برای نیل به توسعه نیازمند پیوستن به جامعه‌ جهانی هستند و غیر از این، راه دیگری وجود ندارد.
در این سیر توسعه، ایران کجا ایستاد؟
ما در روزگاری که باید مناسبات خود را با جهان تنظیم می‌کردیم و به جامعه‌ جهانی می‌پیوستیم در میان نیروهای داخلی اعم از نیروهای فعال اجتماعی و کنشگران سیاسی، از چپ مارکسیستی گرفته تا جریان‌های سنتی، از جریان‎های ملی گرفته تا جریان‎های لیبرال و... نوعی اجماع شکل گرفت که شاه باید برود و انقلاب صورت گیرد و ما دست به یک انقلاب سیاسی بزرگ زدیم.
انقلاب، آرمان‎هایی داشت و این آرمان‌ها هدایت جامعه را هم بنا به دلایل تاریخی، سیاسی، اجتماعی برعهده گرفت و امروز به تبع این انقلاب و تعارضاتی که میان انقلاب و نیروهای آن با نظام سلطه جهانی شکل گرفت در شرایطی قرار گرفته‌ایم که جامعه ما به سهولت نمی‌تواند به نظام جهانی بپیوندد.
و از آن سو، نظام سلطه‌ جهانی به سرکردگی امریکا نیز اجازه نمی‌دهد که ما به سهولت به جامعه‌ جهانی بپیوندیم. بنابراین اگر قرار است ما به جامعه‌ جهانی بپیوندیم، باید ملاحظات و لوازم پیوستن به جامعه‌ جهانی و نظام سلطه را بپذیریم تا آنان به ما اجازه بدهند نسبت خودمان را با جامعه‌ جهانی بازتعریف کنیم.
واقعیت این است که اگر نتوانیم مناسباتمان را با جامعه‌ جهانی شکل دهیم، رنگ توسعه را آنچنان که شایسته‌ زندگی یک انسان در قرن بیست و یکم است، نخواهیم دید. اما قبل از پشت‌سر گذاشتن موانع پیوستگی با جامعه جهانی، باید از درون، شرایط را فراهم سازیم. این موانع هم داخلی و هم خارجی‌اند و هر دو همدیگر را بازتولید می‌کنند.
«درک و فهم درست واقعیت‎ها» چقدر ما را به توسعه نزدیک‌تر خواهد کرد؟
بسیاری از اوقات «موانع فهم» و «موانع هرمنوتیکی» زیادی میان ما و جهان، جامعه و پدیدارها واقع می‎شود که ما را از دیدن درست و فهم واقعی واقعیت‎ها بازمی‌دارد. در حال حاضر، فضای اجتماعی کشور ما همانند بسیاری از کشورهای دیگر جهان چنین است؛ یک فضای ذهنی شکل گرفته و دائماً در رسانه‎های غیررسمی و شبکه‎های فارسی‌زبان خارجی و همچنین در فضاهای مجازی بازتولید می‎شود و به تعبیر «بودریار» منجر به ظهور نوعی فراواقعیت شده است. این فراواقعیت آنچنان ما را در بر گرفته که خود را به منزله ظهور حقیقت آشکار می‎کند. این پدیده باعث می‎شود که ما هرجا سخنی می‎شنویم که می‎کوشد به واقعیت‎ها به نحو دیگری نزدیک شود یک نوع بدعت، خیانت و دوری از حقیقت تلقی می‌شود.
می‎خواهم بگویم عقل مشترک، عقل متعارف و پارادایم‎هایی که در اذهان جامعه شکل می‎گیرد چگونه می‎تواند مانع سترگی برای دیدن واقعیات باشد. وقتی هم که در مورد کشورمان ایران صحبت می‎کنیم و مسائلی که در حول و حوش توسعه است، با یک چنین فضاهای ذهنی روبه‌رو هستیم که به ما مجال اندیشیدن و مواجهه مستقیم‌تر با پدیده‎ها را نمی‎دهد.
در چارچوب چه گفتمان سیاسی باید حرکت کنیم تا اهداف توسعه بهتر محقق شود؟
 به نظر می‎رسد که گفتمان‎های سیاسی کنونی آنچنان که باید در جهت توسعه‌ نیستند. هر چند که قدرت سیاسی ما به درستی از یک پتانسیل آرمان‎خواهی و انقلابی برخوردار است و به درستی می‌خواهد در برابر نظام سلطه بایستد اما باید توجه داشت که در دنیای جهانی شده امروز، ما از تعامل با جامعه جهانی گریزی نداریم. در این فضا، باید اندیشید که چگونه بی‎آنکه وارد مناسبات استعماری شویم و به نظام سلطه تن دهیم با نظام جهانی وارد تعامل شویم. به نظر من، امروز ما از قدرتی برخوردار شده‌ایم که می‎توانیم با اعتماد به نفس وارد مناسبات جامعه جهانی شویم.
البته این تصورِی بسیار کودکانه‌ است که عامل نپیوستن ما به جامعه‌ جهانی صرفاً قدرت سیاسی کشور است؛ این تعبیر که نظام جهانی با دستکش مخملی می‌آید اما در زیر این دستکش مخملی، دست آهنین دارد، تعبیر درستی است. لذا ما باید هم از گفتمانی که بر ذهن بسیاری از روشنفکران، اپوزیسیون و کنشگران سیاسی وجود دارد و هم از گفتمان‌های سیاسی‌ که مسأله‌ توسعه، مسأله اصلی‎اش نیست، عبور کنیم.
آیا گفتمان روشنفکری در جامعه ما، این توان را دارد که مسیر رسیدن به توسعه را کوتاه‏‌تر کند؟
در گفتمانی که در ذهن برخی از روشنفکران وجود دارد، گویی با فروپاشی ساختار کنونی می‎توان از موانع توسعه عبور کرد. اما این خطای بزرگی است. بنابراین بر این باورم که نیاز به یک شیفت پارادایمی در گفتمان‎های سیاسی‎مان داریم. باید فشار لااقل از درون به قدرت سیاسی کمتر شود تا قدرت سیاسی مجال اندیشیدن به توسعه را پیدا کند.
وظیفه‌ ما روشنفکران است که به خاطر سرنوشت مردم، خارج از خودخواهی‌های فردی، بپذیریم که به جای مطالباتی که شاید در شرایط کنونی چندان مجالی برای تحقق آن- به‌دلیل توسعه نایافتگی- وجود ندارد، مطالبه‎گری‎مان را بر توسعه متمرکز کنیم و قدرت سیاسی ایران را واداریم که بر مسأله‌ توسعه تمرکز بیشتری داشته باشد.
پیشنهاد شما به همقطاران‎تان در اردوگاه روشنفکری چیست؟
دعوت من از همه‌ نیروهایی که در چارچوب گفتمان انقلاب و قدرت سیاسی کنونی می‌اندیشند، این است که باید به نوعی بازاندیشی در گفتمان خود بپردازند و به خاطر حفظ انقلاب و آرمان‌ها و ارزش‌های آن بیشتر به مقوله‌ توسعه‌ بیندیشند.
و درخواستم از گفتمان روشنفکری این است که توسعه را محور گفتمان خود قرار دهند و ام‎الفساد جامعه‌ را توسعه نایافتگی تلقی کنند. بسیاری از مسائلی که در جامعه می‌بینیم به‌دلیل توسعه نایافتگی است که با قرار گرفتن جامعه در مسیر توسعه به‌طور طبیعی فشار آنها بر جامعه کاسته خواهد شد.
به اعتقاد شما، کجاها با «شکاف» مواجهه هستیم که قطار توسعه را از ریل خارج می‎کند؟
 مهم‌ترین شکاف‌، «شکاف دولت‌ـ‌ ملت» است. ما گام بزرگی با انقلاب ایران در جهت تحقق دولت-ملت مدرن برداشتیم و روشنفکران ما باید این گام بزرگ را به رسمیت بشناسند و نیز متوجه باشند که بسیاری از معضلات کشور نه اموری صرفاً سیاسی بلکه حاصل توسعه‌نایافتگی تاریخی کشور است. اما با این حال، ما هنوز با تحقق دولت‌ـ ملت مدرن در معنای حقیقی کلمه بسیار فاصله داریم و این فاصله چیزی است که انقلابیون صادق و حامی گفتمان انقلاب و عزیزانی که جان و سلامتی و پدران و فرزندان‌شان را در دفاع از مرزهای کشور از دست داده‌اند، باید بپذیرند. مطالبات پاسخ‌ داده ‌نشده و بحق مردم در طول انقلاب حاصل توطئه‌های سیاسی و خارجی‌ها نیست، حاصل توسعه‌نایافتگی تاریخی و دو قرنه کشور است.
شکاف دیگری که ما با آن مواجه هستیم، «شکاف ملت‌ـ‌ ملت» است. بارها گفته‌ام بعد از مواجهه‌ ما ایرانی‌ها با مدرنیته وجدان اجتماعی ما دو تکه شد و ما امروز دو ملت درون یک کشور واحد هستیم؛ یعنی «نوگرایان» و «سنت‎گرایان». این تعارض خودش را در انقلاب مشروطه در نزاع بین «مشروطه‎خواهان» و «مشروعه‎خواهان» نشان داد و باعث شکست انقلاب مشروطه شد و در نهضت ملی این شکاف خودش را در نزاع میان کاشانی و مصدق نشان داد که به کودتا منتهی شد و در دوره‌ پهلوی هم این شکاف را داشتیم.
به همین دلیل، حکومت پهلوی «سنت‎گرایان» را ندید و فقط «نوگرایان» را شهروند درجه یک تلقی کرد و آخر سر سنت‎گرایان خود را با برنامه‌ توسعه‌ پهلوی همسو نکردند و آن را سرنگون کردند.
و امروز هم در واقع بخشی از طبقه‌ متوسط و بخش عظیمی از جامعه، خود را با برنامه‌های قدرت سیاسی هماهنگ نمی‌کند و نغمه‌ ناساز می‌زند. از این رو، باید بر این شکاف غلبه کنیم.
 شکاف دیگر، «شکاف میان نخبگان فکری جامعه با قدرت سیاسی» است. وقتی روشنفکری با قدرت سیاسی نمی‌تواند وحدت پیدا کند، به حاشیه رانده می‌شود و فقط کارش نق‎زدن می‌شود و از آن سو قدرت سیاسی از قدرت فکری و پتانسیل فکری روشنفکران و نخبگان جامعه محروم می‌شود و در نهایت اسیر پوپولیسم، عوام‌زدگی و عوام‌گرایی می‎شود و هر دو برای جامعه زیانبار است و ما را از توسعه دور نگاه می‌دارد. ما نیازمند گفتمان تازه‌ای هستیم که بکوشد شکاف میان روشنفکران و قدرت سیاسی را پر کند.
یک ملت ضعیف، نمی‌تواند با نظام جهانی رابطه‌ درستی برقرار کند مگر اینکه به نظام سلطه تن دهد. نیروهای انقلاب با جانفشانی‏‌هایی که کردند، توانستند ما را به قدرت نظامی منطقه‌ای تبدیل کنند. امروز ما یک قدرت سیاسی ضعیف، منفعل و دست‎نشانده‌ قدرت‌های خارجی نیستیم، یک نیروی ملی هستیم و این را باید پاس بداریم. از سوی دیگر قدرت سیاسی هم باید بداند که زبانی برای ارتباط با نظام جهانی ندارد و در واقع این «روشنفکران» هستند که می‌توانند این گفتمان را ایجاد کنند. فکر می‌کنم اگر قرار است ما به توسعه دست پیدا کنیم، نیازمند گفتمان تازه‌ای، خارج از گفتمان‌های رایج کنونی هستیم که هر یک، خود بخشی از بحران‌ شده‌اند.
به چگونه «تعاملی بین گروه‎های فکری مختلف» نیاز داریم تا بتوانیم به توسعه مورد انتظار برسیم؟
 به هر حال ما امروز به گفتمانی وحدت‎بخش نیازمندیم. متأسفانه هم پوزیسیون ما و هم اپوزیسیون ما به هیچ وجه بر اساس «منطق وحدت‎بخشی» حرکت نمی‌کنند و به همین دلیل همدیگر را بازتولید می‌کنند؛ یعنی هم قدرت سیاسی، اپوزیسیون را بازتولید می‌کند و هم اپوزیسیون، پوزیسیون را بازتولید می‌کند. من فکر می‌کنم ما نیازمند گفتمانی هستیم که از این منطقِ دوری، فراتر رود.
هم روشنفکران نادانی که فرضاً یک گروه داخلی را نیروهای تروریستی معرفی می‌کنند و با رسانه‌های نظام سلطه همنوایی می‌کنند و از سوی دیگر، افرادی در خود قدرت سیاسی که بر شکاف‎ها دست گذاشته و افراد زیادی را از قطار انقلاب پیاده می‎کنند؛ از آن رئیس دانشگاه ناآگاهی گرفته که نامه می‌‌زند تا اصحاب قلم و فرهنگ این سرزمین را به دانشگاه راه ندهند تا آن وزیر کارنابلدی که در زمانی که مردم با بحران کرونا دست و پنجه نرم می‎کنند، بزرگترین مسأله ذهنی‌اش این است که چگونه فلان استاد دانشگاه را به جهت نگرش انتقادی‌اش ساکت نماید، تا آن واعظ یا مداح بی‎اطلاعی که از ارزش‌های انقلاب به بدترین وجه دفاع می‌کند، همه اینگونه افراد تربیت‌ناشده، فرصت‌طلب، ظاهراندیش و بیگانه از ارزش‌ها و آرمان‌های دینی، اخلاقی، شیعی، فرهنگی و انقلاب که خود بخشی از موانع تحقق گامی تازه برای بالا بردن سرمایه اجتماعی کشور در مقابله با بحران‌ها هستند، باید کنار زده شوند تا شرایط ظهور یک گفتمان تازه فراهم آید.
اگر قرار است گامی در جهت ظهور یک گفتمان جدید برداشته شود، آن گام، گامی است که سعی می‌کند سرمایه‌های اجتماعی را بیشتر کند نه این که دائماً سرمایه‌های اجتماعی را به حاشیه براند و این چیزی جز خدمت به نظام سلطه و ضربه زدن به جامعه نیست.
افق پیش رو را چقدر امیدبخش ارزیابی می‌کنید؟
واقعیت‌ها تک ارزشی نیستند، رویدادها و فرآیندها را نمی‌توان صرفاً با یک بله یا خیر ارزیابی کرد. به نظر من وصف «امیدبخش» این است که امروز به برکت تلاش‌های نیروهای انقلابی کشور، ما به یک قدرت منطقه‌ای تبدیل شده‎ایم و یکی از بازیگران نظام جهانی هستیم. این نکته‌ بسیار مثبت و فراهم‎ساز ثبات و امنیت است که از ضروری ترین شرایط تحقق توسعه است.
اما باید توجه داشته باشیم که دولت مدرن دو ویژگی دارد؛ نخست آنکه می‌تواند از مرزهای کشورش دفاع کند و دوم رفاه و خدمات اجتماعی به ملتش ارائه دهد؛ و دومی همان چیزی است که هنوز در جامعه ما به درستی تحقق پیدا نکرده است. من فکر می‌کنم در صورت ظهور یک گفتمان تازه‌ که وحدت‎بخش همه نیروهای اصیل جامعه، خارج از گفتمان‌های کنونی باشد، می‎توانیم مسأله توسعه را برجسته کرده و در مسیر آن حرکت کنیم تا رنج‌های تاریخی مردم ما اندکی کاهش یابد.

نیم نگاه

بر این باورم که باید فشار لااقل از درون به قدرت سیاسی کمتر شود تا قدرت سیاسی مجال اندیشیدن به توسعه را پیدا کند.
واقعیت این است که اگر نتوانیم مناسبات‌مان را با جامعه‌ جهانی شکل دهیم، رنگ توسعه را آنچنان که شایسته‌ زندگی یک انسان در قرن بیست و یکم است، نخواهیم دید.
امروز به برکت تلاش‌ نیروهای انقلابی کشور، ما به یک قدرت منطقه‌ای تبدیل شده‌ایم و یکی از بازیگران نظام جهانی هستیم. این نکته‌ بسیار مثبت و فراهم‎ساز ثبات و امنیت است که از ضروری‌ترین شرایط تحقق توسعه است.
 امروز ما از قدرتی برخوردار شده‌ایم که می‎توانیم با اعتماد به نفس وارد مناسبات جامعه جهانی شویم. امروز ما یک قدرت سیاسی ضعیف، منفعل و دست‎نشانده‌ قدرت‌های خارجی نیستیم، یک نیروی ملی هستیم و این را باید پاس بداریم.
اگر قرار است گامی در جهت ظهور یک گفتمان جدید برداشته شود، آن گام، گامی است که سعی می‌کند سرمایه‌های اجتماعی را بیشتر کند نه اینکه سرمایه‌های اجتماعی را به حاشیه براند.
اگر قرار است ما به توسعه دست پیدا کنیم، نیازمند گفتمان تازه‌ای هستیم که بکوشد شکاف میان روشنفکران و قدرت سیاسی را پر کند. قدرت سیاسی باید بداند که زبانی برای ارتباط با نظام جهانی ندارد و در واقع این «روشنفکران» هستند که می‌توانند این گفتمان را ایجاد کنند.
وقتی روشنفکری با قدرت سیاسی نمی‌تواند وحدت پیدا کند، به حاشیه رانده می‌شود و فقط کارش نق‎زدن می‌شود و از آن سو، قدرت سیاسی از قدرت فکری و پتانسیل فکری روشنفکران و نخبگان جامعه محروم می‌شود و در نهایت اسیر پوپولیسم، عوام‌زدگی و عوام‌گرایی می‎شود و هر دو برای جامعه زیانبار است و ما را از توسعه دور نگاه می‌دارد.
درخواستم از گفتمان روشنفکری این است که توسعه را محور گفتمان خود قرار دهد و ام‎الفساد جامعه‌ را توسعه نایافتگی تلقی کند.
بسیاری از مسائلی که امروز در جامعه با آن روبه‌رو هستیم به‌دلیل توسعه نایافتگی تاریخی و «دو قرنه»  ما است که با قرار گرفتن جامعه در مسیر توسعه به‌طور طبیعی فشار آنها بر جامعه کاسته خواهد شد.
وظیفه‌ ما روشنفکران است که به خاطر سرنوشت مردم، خارج از خودخواهی‌های فردی، بپذیریم که به جای مطالباتی که شاید در شرایط کنونی چندان مجالی برای تحقق آن- به‌دلیل توسعه نایافتگی-وجود ندارد، مطالبه‎گری‎مان را بر توسعه متمرکز کنیم.