رونق کشاورزی در دوران تحریم

بخش کشاورزی به لحاظ   توانمندی‌های قابل‌ توجه در منابع و عوامل تولید جایگاه مناسبی در اقتصاد کشور دارد. این بخش با وجود همه مشکلات و موانع، با صادرات 5.8 میلیارد دلاری و 4.3 میلیون بهره‌بردار، سهم نزدیک به 18 درصدی از اشتغال و سهم 32.5 درصدی در ارزش افزوده کسب و کار (165 میلیارد دلار) با احتساب بخش‌های پیشین و پسین، نقش مؤثری در تشکیل تولید ناخالص داخلی، افزایش صادرات غیرنفتی و اشتغال نیروی کار کشور دارد.
رشد بخش
رشد ارزش افزوده بخش کشاورزی طی سال‌های فعالیت‌ دولت یازدهم و دوازدهم عمدتاً پایدار و افزایشی بوده و حتی در سال‌هایی توانسته است اثر‌گذار در رشد اقتصادی کشور باشد. در سال 1398 بخش کشاورزی با رشد ارزش افزوده 3 درصدی تنها بخش با رشد اقتصادی مثبت در کشور بوده است و این در حالی ‌است که در این سال رشد تولید ناخالص داخلی کشور بدون نفت 0.6- و با نفت 7- درصد بوده است. سهم ارزش افزوده بخش کشاورزی از 6.2درصد در سال 1392 به حدود 6.8 درصد در سال 1398 افزایش یافته، در حالی که به‌طور میانگین طی سال‌های گذشته سهم تشکیل سرمایه ثابت بخش از کل تشکیل سرمایه ثابت در کشور همواره کمتر از 5 درصد بوده است.
اشتغال
میزان اشتغال بخش کشاورزی از 3.9 میلیون نفر به 4.32 میلیون نفر در سال 98 افزایش یافته است. ایجاد اشتغال با اجرای طرح‌های توسعه‌ای بخصوص انجام عملیات زیربنایی آب و خاک و توسعه گلخانه‌ها، گیاهان دارویی و پرورش ماهی در دریا قابل توجه بوده است.
براساس اطلاعات مرکز آمار، سهم اشتغال بخش کشاورزی از کل اشتغال کشور طی سال‌های 98-1392 به طور میانگین حدود 18 درصد بوده است. با توجه به اینکه اشتغال یکی از مهمترین چالش‌های حال حاضر کشور است، این دستاورد از نظر کارشناسان، مناسب و با اهمیت است.
تولیدات و امنیت غذایی
تولیدات بخش کشاورزی به طور عمده از تولید محصولات زراعی، باغی، دام و طیور و شیلات و آبزیان تشکیل شده است. براساس اطلاعات رسمی مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات وزارت جهاد کشاورزی و آخرین برآوردها طی سال‌های 98-1392، تولید محصولات کشاورزی از 96.8 میلیون تن در سال 1392 به 123.3 میلیون تن در سال 1398 افزایش و به عبارت دیگر سالانه 4.5 میلیون تن به تولید اضافه شد و ضریب امنیت غذایی با تأکید بر تولید داخلی ارتقا یافته که نشان‌دهنده متوسط نرخ رشد سالانه 4 درصد می‌باشد. آن‌طور که کاظم خاوازی، وزیر جهاد کشاورزی اعلام کرده است، پیش‌بینی تولیدات کشاورزی در سال 99 معادل 130 میلیون تن است. تولید محصولات زراعی از 68 میلیون تن در سال 1392 به حدود 83.5 میلیون تن در سال 1398 افزایش یافته که نشان‌دهنده متوسط نرخ رشد سالانه 3.5 درصد است. تولید گندم به‌عنوان راهبردی‌ترین محصول از 9.3 میلیون تن در سال شروع دولت (1392) به متوسط تولید حدود14 میلیون ‎تن تولید افزایش یافت و کشور را به خودکفایی رساند. خودکفایی گندم در 3 سال استمرار دارد به همین دلیل کشور از جایگاه دوم بین کشورهای وارد‌کننده به باشگاه صادر‌کننده رسید. متوسط نرخ رشد سالانه تولید گندم از سال 92 تا 98 معادل7.1 درصد است
تولید محصولات باغی از حدود 16 میلیون تن در سال 1392 به حدود 23 میلیون تن در سال 1398 افزایش یافته که نشان‌دهنده متوسط نرخ رشد سالانه 6.3 درصد است. تولید محصولات دامی از 11.9 میلیون تن در سال 1392 به حدود 15.6 میلیون تن در سال 1398 افزایش یافته که نشان‌دهنده متوسط نرخ رشد سالانه 4.5 درصد است. تولید محصولات شیلاتی از 885 هزار تن در سال 1392 به حدود 1.2 میلیون تن در سال 1398 افزایش یافته که نشان‌دهنده متوسط نرخ رشد سالانه 5.2 درصد است.
ضریب خودکفایی
با اقدامات انجام شده از سال 92 تا 98، ارتقای ضریب خودکفایی در غالب محصولات اساسی بخش کشاورزی و افزایش ذخایر راهبردی کالاهای اساسی بویژه افزایش ذخایر راهبردی گندم حاصل شده و ارزش مواد غذایی تولید داخلی به بیش از 80 درصد ارزش مصرف مواد غذایی مورد مصرف در کشور است.ضریب خودکفایی گندم از 68 درصد در سال 1392 به 102 درصد در سال 1398، برنج از 52 درصد به 100 درصد و دانه‌های روغنی از 7.4 درصد در سال 1392 به 16 درصد در سال 1398 رسیده است.
آب و خاک
مجموع اقدامات انجام شده درخصوص شاخص‌های بهره‌وری آب کشاورزی به‌طور مستقیم در شاخص راندمان آبیاری مؤثر بوده به‌طوری که راندمان آبیاری در بخش کشاورزی از 37 درصد در سال 92 به 45 درصد در سال 97 افزایش یافته و میزان بهره‌وری آب کشاورزی از حدود 900 گرم تولید به بیش از 1350 گرم تولید به ازای هر مترمکعب آب ارتقا یافته است. (رشد مستمر 6 درصد ارتقای بهره‌وری آب در تولید محصولات کشاورزی در این دولت) و تاکنون بیش از 13.5میلیارد متر مکعب برآورد صرفه‌جویی شد. به عبارت دیگر بهره‌وری آب کشاورزی به‌طور متوسط در هر سال 45 گرم بر متر مکعب افزایش داشته که به معنای اثر بخشی فعالیت­‌های انجام شده(پژوهشی، ترویجی و اجرایی) در کشور است. حفظ این نرخ رشد در سال برای بهره‌وری آب، معادل صرفه‌جویی حدود 3 میلیارد مترمکعب آب و افزایش حدود 4 میلیون تن به تولیدات کشاورزی و معادل 200 هزار میلیارد ریال صرفه اقتصادی در کشور است.
طرح‌های مهم آب و خاک
از مهم‌ترین طرح‌های بخش آب و خاک طرح احیا و توسعه اراضی 550 هزارهکتاری خوزستان و ایلام است.
295 هزار هکتار از 550 هزارهکتار طرح احیا و توسعه اراضی خوزستان و ایلام در فاز اول به اتمام رسیده است. با توجه به شرایط مناسب بارندگی بویژه در استان خوزستان و با توجه به اثرات سرمایه‌گذاری در طرح توسعه آب و خاک این استان، میزان تولید شلتوک در کل کشور از 2450 هزار تن در سال 1392 به 4569 هزارتن در سال 1398 رسید.
طرح مهم دیگر، طرح احداث شبکه‌های فرعی آبیاری و زهکشی غرب و شمال غرب کشور است. اجرای پروژه‌های احداث شبکه‌های آبیاری و زهکشی به‌منظور ساماندهی آب‌های منطقه غرب کشوردر استان‌های ایلام، کرمانشاه، کردستان، آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و اردبیل که شاید بتوان ادعا کرد این دولت به امر ساماندهی آب‌های مرزی توجه خاص کرده است. کار اجرای تأسیسات مورد نیاز در این منطقه به‎علت شرایط کوهستانی بودن آن بسیار سخت بوده است. با وجود این، تاکنون بیشتر از 50 هزارهکتار از اراضی طرح در سال‌ جاری زیرکشت رفته و براساس برنامه زمانبندی تنظیم شده و مورد توافق وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی و نیرو، قرار گرفته است. برنامه این است که تا فصل کشت سال زراعی بعدی، بیش از 62هزار هکتار از اراضی که با سرمایه‌گذاری این طرح تأمین آب می‌شوند زیر کشت برود و تا پایان سال 99، میزان اراضی جدیدی که زیرکشت خواهند رفت بیش از 33هزارهکتار خواهد رسید و بدین صورت تا پایان سال 99 از 227هزار هکتار اراضی طرح بیشتر از 145هزار هکتار آن به بهره‌برداری خواهد رسید.
مهم‌ترین طرح آب و خاک دیگر که در این دولت به اجرا رسیده است، طرح آبیاری دشت سیستان است.
 این طرح برای انتقال سالانه400 میلیون متر مکعب آب تخصیصی از چاه نیمه‌های طراحی شده تا بتواند آب مورد نیاز46000 هکتار از اراضی کشاورزی دشت سیستان را تأمین نماید، پیشرفت فیزیکی این طرح در سال 1398 حدود 94 درصد برآورد شده است. با اجرای این طرح شاهد تحولات قابل توجهی در تولید، اقتصاد و بهبود معیشت کشاورزان این دشت خواهیم بود.یکی از مشکلات مهم بخش کشاورزی پایین بودن راندمان آبیاری است. با پیشرفت علم و فناوری راهکارها و شیوه‌های مختلفی برای افزایش راندمان آبیاری مطرح شده که از مهم‌ترین آنها اجرای سامانه‌های نوین آبیاری (تحت فشار، کم فشار و...) می‌باشد که در سال‌های گذشته مورد توجه مسئولان بخش کشاورزی قرار داشته و به‌عنوان یکی از طرح‌های اقتصاد مقاومتی مورد توجه قرار گرفته است.
مدرن‌سازی مدیریت آبیاری با توسعه سیستم‌های نوین آبیاری طی این مدت چه به لحاظ اثر در افزایش تولید و چه به لحاظ افزایش بهره‌وری آب در تولید محصولات کشاورزی از برنامه‌های خاص دولت بوده است به نحوی که مساحت تحت پوشش اراضی مجهز به سیستم‌های آبیاری تحت فشار در این مدت83 درصد رشد داشته است و از 1.3 میلیون هکتار در زمان شروع این دولت به بیشتر از 2.4 میلیون هکتار رسیده است.
سامانه‌های نوین آبیاری علاوه‌بر افزایش راندمان کاربرد 45 درصدی آبیاری در مزرعه در کل، موجب افزایش30 درصدی در تولید محصولات کشاورزی و کاهش30درصدی در مصرف بذر، سم و کود شیمیایی و کاهش 25 درصدی مصرف انرژی در منابع آب زیر زمینی نیز می‌گردد. اجرای سامانه‌های نوین آبیاری در ایران حدود50 سال پیش شروع شده است. این طرح در دولت یازدهم و دوازدهم پیشرفت قابل توجهی داشته است.
مدیریت آب
تعاونی‌های تولید روستایی کشور به‌عنوان یک تشکل مهم و بالنده در بخش کشاورزی و با پتانسیل‌های بالقوه موجود در آن نقش بسزایی در بهره‌برداری بهینه و مطلوب از منابع آب و خاک کشور دارد، تعداد تعاونی‌های‎ تولید روستایی در سراسر کشور حدود 1457 تعاونی است. از اهداف طرح می‌توان به بهبود مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی، ارتقای راندمان (بازده) آبیاری در اراضی پتانسیل صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی معادل 2200متر مکعب به ازای هر هکتار، ارتقای بهره‌وری آب، حفظ و احیاء و بهره‌برداری بهینه از منابع آب و خاک در بخش کشاورزی، ارتقای سطح مدیریت مزرعه و کاهش هزینه تولید و افزایش درآمد، کاهش سختی کار کشاورزی و امکان مدیریت مناسب در مصرف آب اشاره کرد. کل اراضی این طرح حدود 2.4 میلیون هکتار است که در سطح 180 هزار هکتار آن عملیات آب و خاک اجرا شده است.
برق‌دار کردن چاه‌های کشاورزی
 یکی از مشکلات کشاورزی تأمین انرژی مناسب برای فعالیت‌های مربوطه است. در این خصوص قرارداد برقدار کردن 75000حلقه چاه آب کشاورزی بین شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت و شرکت توانیر با مدت زمان اجرای سه ساله در در سال 98 ابلاغ گردید و شرکت توانیر در حال حاضر در مرحله بررسی‌ها و اقدامات مورد نیاز است.
تولیدات باغی
زیربخش باغبانی حدود 15درصد سطح زیرکشت، 18 درصد تولید، تقریباً30 درصد ارزش افزوده، 30 درصد اشتغال و از نظر صادرات تقریباً 35 درصد ارزش صادرات سالانه بخش کشاورزی را به خود اختصاص داده است. سطح زیرکشت محصولات باغی حدود 3 میلیون هکتار است. تولیدات باغی از 16 میلیون تن در سال 1392 با رشد سالانه 6.3 درصد به 23 میلیون تن در سال 1398 افزایش یافته است. توسعه گلخانه‌ها نیز در دولت تدبیر و امید قریب 9 هزار هکتار افزایش یافته و سطح آن از 8 هزار هکتار در سال 1392 به بیش از 18500 هکتار در پایان سال 1398 و تولیدات آن به نزدیک 3 میلیون تن رسیده است. گلخانه‌ها به‌دلیل مصرف کمتر آب و از سویی ده برابر تولید محصول در واحد سطح، نسبت به فضای باز و مزایایی از جمله قابل کنترل بودن زمان عرضه و کاهش نوسانات بازار بسیار مورد توجه سیاستگذاران و مردم است.
تولیدات شیلاتی
در این دولت به موضوع افزایش تولیدات شیلاتی با تکیه به حداکثر استفاده از آب‌های داخلی سرزمین ومنابع آبی مشترک توجه خاص شده است به نحوی که رشد تولیدات شیلاتی طی این دولت 42 درصد است.
برنامه‌های سال 99
درراستای نامگذاری سال 1399 به سال جهش تولید، وزارت جهاد کشاورزی دو راهبرد اساسی را برای تدوین برنامه‌های جهش تولید در نظر گرفته است. این دو راهبرد عبارتنداز جهش تولید به منظور کاهش واردات و جهش تولید به منظور افزایش صادرات با توجه به محدودیت منابع، ادامه تحریم‌های ظالمانه و همچنین شیوع ویروس کرونا، ملاحظات لازم در تدوین برنامه‌های وزارت مدنظر قرار گرفت. تأمین سرمایه در گردش طرح‌ها و برنامه/پروژه‌های بخش کشاورزی، توسعه صادرات محصولات کشاورزی، احداث گلخانه و افزایش تولید محصولات گلخانه‌ای، طرح‌ها و برنامه/پروژه‌های تولید و پرورش آبزیان، طرح‌ها و برنامه / پروژه‌های صنایع تبدیلی و تکمیلی کشاورزی، برنامه / پروژه‌های افزایش بهره‌وری مصرف آب، برنامه / پروژه‌های توسعه و تکمیل زنجیره تولید محصولات کشاورزی از مهم‌ترین برنامه‌های وزارت جهاد کشاورزی برای جهش تولید است.

برش

جنگل، مرتع و آبخیزداری
در دولت تدبیر و امید طرح تنفس در جنگل‌های شمال طراحی و اجرا شد و به اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری و اجرای کشاورزی حفاظتی و حفاظت از منابع خاک کشور که لازمه پایداری تولید در بخش کشاورزی است، توجه ویژه شد. پیرو این دیدگاه مثبت دولت نسبت به مسأله آب و عرصه‌های منابع طبیعی کشور، اقدامات زیر در حوزه جنگل، مرتع و آبخیزداری با هدف حفاظت از عرصه‌های منابع طبیعی کشور و پایداری تولید در کشاورزی و امنیت غذایی صورت گرفته است. توقف بهره‌برداری صنعتی و تجاری از جنگل‌های کشور وفق بند (ف) ماده (38) قانون برنامه پنج ساله ششم توسعه، ممیزی و تفکیک 132 میلیون هکتار از عرصه‌های ملی کشور و اخذ سند تک برگی 33.5 میلیون هکتار از اراضی ملی، اجرای عملیات آبخیزداری، اجرای عملیات مقابله با بیابان زایی و ریزگردها، اجرای عملیات اصلاح و احیای مراتع کشور، توسعه گیاهان دارویی و صنعتی. انجام این اقدامات منجر به ارتقای شاخص‌های پایداری آب، خاک و هوا، افزایش ترسیب کربن، تقویت سفره‌های زیرزمینی و استحصال آب، افزایش میزان دبی قنات‌ها و چشمه‌ها، مهار سیلاب و کنترل فرسایش خاک و رسوب، افزایش تولید علوفه و بهبود فرصت‌های شغلی و معیشت جوامع محلی و سایر ذینفعان و... شده است.