ترس، تپه‌های تدفین و آیین کرونا

پیام فروتن
طراح و استادیار دانشگاه تهران
شاید یکی از بزرگ‌ترین ترس‌های بشر از ابتدای پیدایش، مرگ بوده است. پرسش سختی که پاسخ به آن تقریباً غیرممکن بوده است. بشر اولیه برای زندگی پس‌ از مرگ، جواب‌هایی دست و پا کرد و شاید این موضوع بزرگ‌ترین اختراع انسان ابتدایی بوده است. بی‌تردید عظیم‌ترین اختراعات بشر آنها هستند که «ترس» را از بین برده یا آن را تقلیل می‌دهند. اما در فاصله این هجرت چه روی می‌دهد؟ او چگونه در جهان دیگر خواهد زیست و بازماندگان چگونه با فقدان متوفی کنار می‌آیند؟ به عبارت دیگر جایگاه مردگان کجاست؟
بازهم انسان بدوی، راه حلی برای این مشکل پیدا کرد. تپه‌های تدفین و بعدتر مقابر و اهرام، پاسخی برای زندگی پس از مرگ بودند. تپه‌هایی متعلق به اواخر عصر یخبندان که متوفی را در آن قرار می‌دادند و این مقبره را با انواع و اقسام وسایل زندگی روزمره پر می‌کردند. در این میان، مراسم آیینی تدفین از جایگاه عمده‌ای برخوردار بود. از اینجا به بعد است که مراسم ترحیم شکل می‌گیرد و بازماندگان، عزیز خود را به سوی زندگی جدید مشایعت و بدرقه می‌کنند. اندکی بعد سنت عزاداری و سوگ نیز شکل می‌گیرد تا تسلایی باشد بر قلب جریحه دار شده بازماندگان. بدین ترتیب آیین‌های مربوط به عزا، تسلیت، همدردی و... از بطن اساطیر و بعدتر مذاهب به‌وجود می‌آید. چارچوب‌ها و قواعد ایجاد می‌شوند و نظام رمزگان این گونه سنت‌های باستانی ترتیب می‌یابند.
در سال 2020 به سر می‌بریم. سالی که از نظر وسعت و فراگیری مصیبت، در طول تاریخ بشریت بی‌سابقه بوده است. عزیزانمان یکی یکی ما را ترک می‌کنند؛ بی‌سنت و آیین تدفین و عزا و تسلی. تپه‌ها و مقابر باشکوه تدفین، جای خود را به‌گورهایی داده‌اند که از فرط تنهایی و عزلت، کمتر نشانی در تاریخ داشته‌اند. بازماندگان از برگزاری آیین‌های ترحیم بازمانده‌اند و تسلایی نمی‌یابند. حتی دیگر شانه‌ای نزدیک نمی‌شود تا سر بر آن گذاشته و اندکی از غم فراق را تقسیم کرد. حتی دیگر نمی‌توان مردگان را با گل اخرا رنگ آمیزی کرد تا در جهان دیگر سرخ و سلامت حاضر شوند.
بدین ترتیب به‌نظر می‌رسد، کرونا و عدد 2020 منحوس، تاریخ تشییع، ترحیم و تدفین را نیز تغییر دهد و سنت‌ها وآداب جدیدی را به‌وجود آورد. اگر زمانی منهول‌ها (سنگ‌های تدفین) که بر گورها می‌گذاشتند تا روح مرده در آن آرام گیرد و به حیات خود ادامه دهد، اختراعی ناب به شمار می‌رفت و به‌عنوان نمادی از حیات متوفی باعث تسکین بازماندگان می‌شد امروز، سنگ قبرها با اشعار، تصاویر، طلوع دل انگیز و غروب غم انگیز خود آرام آرام جای خود را به برهوت بی‌نشانی می‌دهند که بیش از هر زمان دیگر مرگ را یادآور می‌شود. بیش از هر زمان دیگر در طول تاریخ چند ده هزار ساله بشر. 2020 تنها یک عدد نیست. یک نقطه پایان بر تاریخ بشر و سرخطی تازه در راستای امتداد آن است.