سالروز برجام

5 سال پیش در چنین روزهایی متن نهایی برجام میان ایران و اتحادیه اروپا و چین و روسیه و ایالات متحده امریکا در وین به امضای نهایی رسید و برجام متولد شد. واقعیت این بود که برجام یک توافق بود و امکان تبدیل شدن آن به قرارداد در عمل وجود نداشت. از این رو طولی نکشید که با آمدن ترامپ وی توانست مسیر دیگری را طی کند و برجام را به حاشیه براند. ولی مسأله‌ای که کمتر مورد توجه قرار گرفته این است که فرض کنیم برجام نبود، چه اتفاقی می‌افتاد و اکنون در چه شرایطی بودیم؟ اول و مهم‌تر از همه اینکه قطعنامه‌های شورای امنیت علیه ایران همچنان پایدار و اجرایی بود. اگر آن قطعنامه‌ها وجود می‌داشت و با آمدن ترامپ همراه می‌شد، فشار نامشروع کنونی امریکا به مراتب سخت‌تر و گسترده‌تر و از همه بدتر مشروع جلوه می‌کرد.
بنابراین اولین گام مهمی که برجام برداشت فروپاشی بنای مستحکم تحریم‌ها و قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل بود. تحریم‌های آن دوره حتی می‌توانست با بقای برجام تشدید شود و حوزه‌های دیگری از جمله حمل و نقل هوایی را نیز در برگیرد. دستاورد برجام از این حیث بی‌نظیر بود. پس از تأسیس سازمان ملل و مهم‌ترین رکن آن یعنی شورای امنیت هیچ‌گاه سابقه نداشته است که یک کشور بتواند خود را از تله این قطعنامه‌ها رهایی بخشد. دستاورد دیگر برجام به حاشیه راندن ایالات متحده بود. اگر به 5 سال پیش برگردیم به خوبی به یاد می‌آوریم که چگونه مدیریت جریان ضد ایرانی در اختیار امریکایی‌ها بود و همه قدرت‌های دیگر از کوچک و بزرگ در این مسیر و در پی ایالات متحده گام برمی‌داشتند. و امروز بخوبی می‌بینیم که آن نقش رهبری ایالات متحده تبدیل به خاطره شده است و نزدیک‌ترین متحدان آنان از جمله اتحادیه اروپا سعی می‌کنند به نحو روشنی از کاخ سفید فاصله بگیرند. در داخل امریکا نیز این وجه از سیاست‌ خارجی ترامپ بشدت مورد انتقاد قرار گرفته است. اگر برجام نبود حتی توان اقتصادی امروز برای مقاومت در برابر تحریم‌ها را هم نداشتیم. زیرا سه سال از این 5 سال را عملاً خارج از تحریم‌های کمرشکن بودیم و تا حدی بنیه اقتصادی را محکم کردیم. در حالی که هیچ کار خاصی با امتیازهای داده شده در برجام نمی‌توانستیم انجام دهیم.
در اهمیت برجام همین بس که حتی منتقدانش، حاضر نیستند که بگویند از آن خارج شویم. بگذریم از کسانی که شعار می‌دهند و طبعاً شعار را وزن نمی‌کنند، ولی کسانی که مسئولیت دارند به خوبی می‌دانند که بازگشت قطعنامه‌های شورای امنیت خواست اول و آخر ترامپ و اسرائیل است. برخی اعتقاد دارند، بدترین اشتباه ترامپ این بود که به صورت یکجانبه از برجام کنار رفت والا شاید می‌توانست کارهای دیگری انجام دهد و از درون برجام ایران را زمینگیر کند. بنابراین اگر برجام فاقد دستاوردی جدی است پس عاقلانه نیست که در آن بمانیم، و اگر به ماندن خود ادامه می‌دهیم حتماً منافع مهمی دارد یا حداقل زیان‌های مهمی را مانع می‌شود. برجام در حقیقت دو نوع دستاورد سلبی و ایجابی داشت. دستاوردهای سلبی آن تماماً محقق شده است. لغو قطعنامه‌ها، خروج ایران از انزوای ناشی از اجماع جهانی، نامشروع شدن تحریم‌ها و... ولی دستاوردهای ایجابی آن جز سه سال اول به مرور کم و کمتر شده است که رفع تحریم‌ها و فروش نفت از این جمله است. اگر برجام نبود نه تنها موارد سلبی همچنان تداوم داشت، بلکه به علت پابرجا بودن آنها، محدودیت‌های ایجابی نیز تشدید می‌شد و کشور زودتر از این با مشکلات مشابه وضع موجود مواجه می‌گردید.
اینها به معنای ندیدن مشکلات برجام نیست. کدام اقدام است که عاری از ضعف و خطا باشد. منظور این است که نقد برجام نیز باید منصفانه باشد. برجام محصول یک توافق عمومی بود و ضرورت آن بر اثر شرایط کاملاً ویژه‌ای بود. مبادا در نقد آن از این سوی بام سقوط کنیم! ۵ سال زمان زیادی نیست نباید آن دوره را فراموش کرد.