تمدید 60 ساله قرارداد نفت جنوب
آتشی بر جان دارسی
لیلا ابراهیمیان/ یکشنبه ششم آذرماه 1311؛ روزنامه اطلاعات در شماره فوقالعاده خود مژده الغای امتیازنامه نفت جنوب را میدهد: «شوق و شعف مفرطی که بر اثر مژده الغای امتیازنامه نفت جنوب برای ما دست داده است، نتوانستیم این خبر برجسته و مهم را تا فردا صبح بعهده تعویق اندازیم. امتیازنامه دارسی لغو شد... بهپاس این عطیه بزرگ و از بینرفتن یک قرارداد موهن... مقتضی است تمام طبقات جشن بگیرند.» یکروز قبل روزنامه اطلاعات نوشته بود: «به قلب من الهام شده است عنقریب امتیازنامه دارسی لغو میشود.» همان شب رضاشاه در جلسهای، وزیران خود را توبیخ کرده که چرا نتوانستهاند قرارداد بهتری با شرکت نفت انگلیس و ایران ببندند و با انداختن امتیازنامه دارسی در بخاری در میان شگفتزدگی وزیران، نامه الغای آن را دیکته میکند. روز یکشنبه وزارت دارایی اعلامیه لغو امتیازنامه را به «جکس»، نماینده کمپانی نفت انگلیس و ایران در پنج بند ابلاغ کرد؛ در بخشی از این ابلاغیه آمده بود: «هر چه بر توسعه و بسط کمپانی افزوده شده، منافع ایران بیشتر تضییع گردیده است.» به عیسی فیض، کمیسر نفت ایران در لندن هم تلگراف میکنند که فوراً به ایران بازگردد، اما او این اقدام را خلاف منافع ایران میداند و تا بازگشت سرجان کدمن، رئیس کمپانی انگلیس و ایران از سفر امریکا صبر میکند.
قرن بیستم با امتیازنامه دارسی در سال 1901 آغاز شد و دارسی همیشه مخالفانی داشت؛ زمانی نیکولای دوم تزار روسیه، زمانی امریکا و بعد ایران؛ مدتها بود که درباره لغو امتیاز دارسی میگفتند، از سال 1917 تا الغای آن در سال 1932؛ پانزده سال که حداقل سهرشته مذاکره میان انگلیس و ایران درباره آن انجام شد؛ نصرتالدوله فیروز، آرمیتاژ اسمیت و عبدالحسین تیمورتاش از سمت ایران و انگلیس هم بهدنبال این بودند که خود را از شر مقررات ابهامآلود و نامساعد قرارداد دارسی برهانند. کدمن از زمان تاجگذاری رضاشاه توانسته بود در دل او خودش را جا کند و در نظرش وزنی و اعتباری یابد. روزی که شاه تاج بر سرمیگذاشت کدمن از تجدیدنظر در قرارداد گفت و آن گفته بر دل شاه نشست؛ پیشنهاد ایران هم 25 درصد سهم، یعنی واگذاری یکچهارم کل سهام کمپانی به ایران بود؛ همچنین ایران هم چون انگلیس دو مدیر در هیأتمدیره داشته باشد و آنها هم از حق وتو برخوردار شوند. اگرچه انگلیس میخواست حقوق و اختیارات کمپانی صریحتر بیان شود، تضمینها قطعیتر شده و قرارداد تمدید شود، اما تعلل میکرد. ایران عجولتر بود؛ تیمورتاش از روزنامهها خواسته بود تا در قدح و ذم دارسی بنویسند. هفتم تیرماه 1311 روزنامه اطلاعات قرارداد دارسی را سست، یکطرفه و بیبنیان خواند. روز بعد همین روزنامه با اشاره به سخنرانی کدمن در ضیافت رؤسای کمپانیهای نفتی در شیکاگو نوشت: «دنیا حاضر نیست حرف ناحساب گوش کند ولو اینکه مقید و پایبند به تعهدات و قراردادهای بینالمللی باشد.» بیستوپنجم آبانماه روزنامه ایران در سرمقاله خود از رضاشاه خواست امتیازنامه دارسی را لغو کند و سه روز بعد بار دیگر روزنامه اطلاعات مقالهای با عنوان «الغای امتیازنامه دارسی» منتشر کرد. بالاخره هفته اول آذرماه 1311، رضاشاه در اعتراض به طرف انگلیسی و اینکه آنها به تعهدات خود کامل عمل نکرده بودند، قرارداد دارسی را آتش زد؛ دهم آذرماه الغای امتیازنامه دارسی به مجلس شورای ملی گزارش شد و مجلس به اتفاق آرا آن را تصویب کرد. پنج روز بعد از لغو قرارداد، چند فروند کشتی نظامی انگلیسی در اعتراض به اقدام دولت ایران در لغو پیمان دارسی اعزام شده و شرکت نفت انگلیس و ایران رسماً به الغای امتیازنامه واکنش منفی نشان میدهد. انگلیس اخطار کرد که اگر ایران تا یک هفته دیگر اعلامیه الغا را پس نگیرد موضوع اختلاف را به قید فوریت به دادگاه بینالمللی لاهه ارجاع خواهد کرد. اما یکهفته بعد محمدعلی فروغی در پاسخ نوشت که الغای امتیازنامه امر داخلی است و دخلی به دادگاه بینالمللی لاهه ندارد؛ اگر انگلیس به فشار و ارعاب ادامه دهد، ایران به شورای جامعه ملل شکایت خواهد برد. انگلیس فرصت از دست نگذاشت و روز بیستوسوم آذرماه به شورای جامعه ملل شکایت کرد. حدود 50 روز بعد، در نیمه بهمنماه ادوارد بنش، قطعنامهای را به شورای جامعه ملل پیشنهاد کرد که در آن از هر دو طرف دعوی خواسته شده بود سعی کنند اختلاف خود را با مذاکره مستقیم فیصله دهند. تقیزاده میگوید: وقتی موضوع تمدید قرارداد مطرح شد رضاشاه به «تحاشی و وحشت» گفت: «محال است؛ ابداً ابداً نمیشود. ما این همه در این مدت چهل سال لعنت کردهایم به آن کسی که این امتیاز را داده، میخواهید شصت سال دیگر به ما لعنت کنند.»
یازدهم اسفندماه کدمن، فریزر و یانگ همراه پیشنویس قرارداد مورد نظرشان از لندن رهسپار بمبئی شدند و روز چهاردهم فروردین ماه 1312 به تهران رسیدند. نمایندگان شرکت نفت انگلیس و ایران برای بحث درباره پیشنویس قرارداد دورهم گرد آمدند ولی بهنتیجه نرسیدند؛ قبل از ترک ایران، باید کدمن کاری میکرد؛ او روز چهارم اردیبهشت به دیدار رضاشاه رفت؛ آن روز هفدهمین سالروز تاجگذاری شاه بود. گفتوگوی کدمن و رضاشاه یا شاید فشار او باعث شد شاه میانداری کند و نمایندگان دو طرف بر سر اصول قرارداد توافق کنند. نهم اردیبهشت 1312 قرارداد جایگزین امتیازنامه دارسی به امضا رسید؛ قراردادی 60 ساله. دو روز بعد کدمن راهی بغداد میشود و هفتم خرداد 1312 مهر تصویب مجلس شورای ملی پای قرارداد جایگزین امتیازنامه دارسی مینشیند.
ارسال دیدگاه
- ضمن تشکر از بیان دیدگاه خود به اطلاع شما رسانده می شود که دیدگاه شما پس از تایید نویسنده این مطلب منتشر خواهد شد.
- دیدگاه ها ویرایش نمی شوند.
- از ایمیل شما فقط جهت تشخیص هویت استفاده خواهد شد.
- دیدگاه های تبلیغاتی ، اسپم و مغایر عرف تایید نمی شوند.
ویژه نامه