داستانِ سره و ناسره

حمیدرضا محمدی
روزنامه‌نگار
علی‌اصغر حکمت در سلسله نوشتارهای «یادداشت‌هایی از عصر پهلوی» در مجله «وحید» (شماره 13، آبان 1351) نوشته است: «خدمات مرحوم محمدعلی فروغی به علم و ادب منحصر به تدریس در مدرسه علوم سیاسی و تربیت جوانان که بعدها متصدی مقامات عالی و مشغول به خدمات مهم شدند، نبود بلکه با نگارش مقالات و خطابه‌ها و تحقیق در متون آثار بزرگان و اساتید فارسی‌زبان و طبع و نشر کتاب‌های سودمند و متین نیز به ادب و فرهنگ ایرانی پیش‌قدم بود و من شاهد و ناظر بوده‌ام که با عضویت در شورای عالی معارف و شرکت در تهیه برنامه‌ مدارس و در مجامع و سازمان‌های فرهنگی به وزارت معارف معاونت مساعدت می‌نمود و راهنمایی می‌فرمود تا آن‌که در سال 1314 یکی از بزرگ‌ترین خدمت‌های خود را با تأسیس «فرهنگستان» به زبان و ادبیات انجام داد.» اما ماجرا به یک سال پیش از آن برمی‌گردد که پس از سفر رضاشاه به ترکیه، «نهضتی در مقامات رسمی و محافل ادبی به قصد تصفیه زبان فارسی از کلمات بیگانه به ظهور رسید» اما به قول حکمت، در همان یادداشت‌ها، مشکل آنجا بود که «...بعضی از مجامع سعی می‌کردند لغات خارجی مخصوصاً کلمات عربی را از السنه مکاتبات رسمی برداشته و به‌جای آنها لغات و واژه‌های غیرمأنوس باستانی را بگذارند یا واژه تازه بی‌اصل وضع کنند» و «به حدی راه افراط و مبالغه پیمودند که بیم آن می‌رفت بنای رفیع و عالیقدر زبان شیرین‌بنیان فارسی که از مفاخر این قوم و ملت است یکباره واژگون شود...» این بود که ذکاءالملک فروغی که آن زمان رئیس‌الوزرا بود، دست به کار شد. زیرا به قول نویسنده مجله «یغما» (شماره 47، اردیبهشت 1331)، «هیچ‌گونه اطلاع و بصیرت در زبان و لغت نداشتند و... در پیراستن زبان فارسی و ساختن لغات و اصطلاحات بی‌مغز و بی‌معنی اهتمامی جاهلانه داشتند...» نامِ نهادِ مستحدثه، در مقابل آکادمی، فرهنگستان انتخاب شد و شد «فرهنگستانِ ایران». اساسنامه‌اش، شانزده ماده داشت که در شرح وظایفِ دهگانه آن، مواردی چون «ترتیب فرهنگ به قصد رد و قبول لغات و اصطلاحات در زبان فارسی»، «تهیه دستور زبان و تعیین قواعد برای وضع لغات فارسی و اخذ یا رد لغات خارجی» و «مطالعه در اصلاح خط فارسی» قید شده بود. فرمان تشکیل فرهنگستان ایران، در ۲۹ اردیبهشت 1314 صادر شد و با ابلاغ تصویب‌نامه آن به وزارت معارف، نخستین جلسه رسمی آن، شنبه، ۱۲ خرداد، با حضور بیست‌وچهار عضو پیوسته تشکیل شد. ریاست فرهنگستان تا آذر 1314 با فروغی بود و پس از کناره‌گیری‌ از ریاست وزرا، حسن وثوق (وثوق‌الدوله) اداره‌اش را برعهده گرفت. جلسات آن، دوشنبه‌ها در مدرسه عالی حقوق برپا می‌شد اما از جلسه چهاردهم (۱۰ شهریور 1314) به بعد، مدرسه عالی سپهسالار - که محل دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران بود - مقر فرهنگستان ایران شد اگرچه دولت مستعجل بود و فرمان انحلالش، هفتم اردیبهشت 1317 صادر شد. هرچند چون شاید اعضایش که همه از ارکان زبان فارسی بودند، «اصولاً اعتقادی به «واژه‌سازی» نداشتند... رفته‌رفته فرهنگستان از پویایی افتاد و دچار رکود شد.» مجموعه‌ای که اعضای پیوسته‌اش، اعاظم آن روزگار بودند؛ کسانی چون ملک‌الشعرای بهار، علی‌اکبر دهخدا، محمدعلی فروغی، ابوالحسن فروغی، سعید نفیسی، سیدنصرالله تقوی، صادق رضازاده شفق، بدیع‌الزمان فروزانفر، علی‌اصغر حکمت، عبدالعظیم قریب، حسین گل‌گلاب، غلامرضا رشیدیاسمی، حسین سمیعی (ادیب‌السلطنه)، عیسی صدیق‌اعلم و سیدمحمدکاظم عصار، و همچنین در شمار پانزده عضو وابسته‌اش، برجسته‌ترین ایران‌شناسانِ آن زمان مانند آرتور کریستن سن، هانری ماسه، یان ریپکا، آرتور اپهام پوپ، محمد اقبال لاهوری و رینولد نیکلسون حضور داشتند.